Jakie obowiązki ma pracodawca w czasie upałów?

O ile występujące w lecie upały mogą cieszyć korzystających z urlopu, o tyle dla osób pozostających w pracy stanowią zazwyczaj uciążliwość, która może stanowić zagrożenie dla ich zdrowia, a nawet życia. Orzecznictwu są bowiem znane przypadki śmiertelnych wypadków przy pracy pracowników, którzy wykonywali swoje obowiązki w czasie upałów.

W wyroku z 18 marca 2015 r. (sygn. akt I PK 162/14) Sąd Najwyższy orzekł w sprawie pracownika biurowego, który w upalny dzień w czasie godzin pracy i w ramach przydzielonych przez pracodawcę zadań wykonywał czynności związane z rozwieszaniem na siatkach okalających boisko banerów reklamowych. Wcześniej pracownik nie przechodził przeszkolenia stanowiskowego, szkolenia bhp ani badań lekarskich w przedmiocie zdolności do wykonywania tych prac, choć istotnie odbiegały one charakterem i warunkami od obowiązków na zajmowanym przez niego stanowisku.

W trakcie wykonywania prac na boisku pracownik źle się poczuł z powodu bólu w okolicach klatki piersiowej. W związku z tym przerwał pracę i odjechał swoim samochodem w kierunku miejsca zamieszkania. Podczas prowadzenia samochodu zjechał na pobocze, po czym zmarł. Choć pracownik chorował na nadciśnienie tętnicze i palił dużą liczbę papierosów, to sąd uznał, że do jego śmierci doszło na skutek nietypowych dla niego (praca fizyczna, wykonywanie czynności na otwartej przestrzeni) i uciążliwych warunków pracy powierzonej przez pracodawcę (pora dnia, w której wykonywano zlecone czynności, wysoka temperatura, duża wilgotność powietrza, pełne nasłonecznienie, brak napojów chłodzących).

W tym kontekście letnie upały muszą być postrzegane również jako wyzwanie dla samych pracodawców, którzy powinni dopełnić swoich obowiązków dotyczących zminimalizowania zagrożenia, jakie niesie ze sobą wysoka temperatura. Ten artykuł stanowi próbę krótkiego omówienia tego, co należy do tych obowiązków pracodawców, a co zależy wyłącznie od ich dobrej woli.

Czy kranówka to napój

Podstawową kwestią, która zazwyczaj przychodzi na myśl w kontekście upałów i związanych z tym powinności pracodawcy, jest obowiązek zapewnienia pracownikom napojów chłodzących (profilaktycznych). Z art. 232 kodeksu pracy oraz przepisów rozporządzenia Rady Ministrów z 28 maja 1996 r. w sprawie profilaktycznych posiłków i napojów (Dz.U. nr 60 poz. 279 ze zm.) wynika, że pracodawca zapewnia pracownikom zatrudnionym w warunkach szczególnie uciążliwych nieodpłatnie m.in. napoje, których rodzaj i temperatura powinny być dostosowane do warunków wykonywania pracy. W świetle par. 4 tego rozporządzenia do prac szczególnie uciążliwych, uzasadniających zapewnienie napojów profilaktycznych w związku z wysoką temperaturą, należy zaliczyć: prace na otwartej przestrzeni przy temperaturze otoczenia powyżej 25 st. C oraz prace w pomieszczeniach zamkniętych, w których temperatura spowodowana warunkami atmosferycznymi przekracza 28 st. C. Obowiązek pracodawcy w zakresie dostarczenia napojów profilaktycznych aktualizuje się zatem każdorazowo w przypadku przekroczenia wskazanych poziomów temperatury otoczenia. Napoje powinny być udostępniane pracownikom w dniach wykonywania prac uzasadniających ich wydawanie oraz dostępne dla pracowników w ciągu całej zmiany roboczej. Zatem każdy pracownik musi mieć możliwość spożycia takiej ilości napojów, by jego pragnienie było zaspokojone w ciągu całej zmiany roboczej. Ponadto pracodawca nie może się zwolnić z obowiązku dostarczenia napojów profilaktycznych w naturze poprzez wypłacenie pracownikowi ekwiwalentu pieniężnego.

W przepisach nie zdefiniowano pojęcia napoju, co mogłoby skłaniać co oszczędniejszych pracodawców do konkluzji, iż obowiązek zapewnienia napojów w związku z przekroczeniem wskazanego wyżej poziomu temperatury zrealizowali oni poprzez poinformowanie, że pracownicy mogą bez ograniczeń korzystać z bieżącej wody z kranu (dostępnej np. w zakładowej jadalni). Takie działanie pracodawcy nie będzie jednak stanowiło spełnienia rzeczonego obowiązku. Należy bowiem zauważyć, że ogólny obowiązek zapewnienia wody zdatnej do picia spoczywa na pracodawcy wobec wszystkich pracowników, niezależnie od warunków wykonywania przez nich pracy, w tym temperatury otoczenia, co wynika z par. 13 ust. 1 rozporządzenia z 26 września 1997 r. ministra pracy i polityki socjalnej w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (t.j. Dz.U. z 2003 r. nr 169, poz. 1650 ze zm.).

Dodatkowo par. 112 tego rozporządzenia wyraźnie stanowi, że pracodawca jest obowiązany zapewnić wszystkim pracownikom wodę zdatną do picia lub inne napoje, a pracownikom zatrudnionym stale lub okresowo w warunkach szczególnie uciążliwych zapewnić oprócz wody inne napoje. Ilość, rodzaj i temperatura tych napojów powinny być dostosowane do warunków wykonywania pracy i potrzeb fizjologicznych pracowników. Gdyby zatem intencją ustawodawcy było, aby zwykła kranówka stanowiła już napój profilaktyczny, to przepis par. 4 rozporządzenia w sprawie profilaktycznych posiłków i napojów byłby niepotrzebny albo ograniczałby się do wskazania, jaka ma być temperatura dostarczanej wody. Wydaje się zatem, że rzeczonym napojem profilaktycznym dla pracowników wykonujących pracę w warunkach wysokiej temperatury powinna być co najmniej odpowiednio schłodzona woda mineralna lub inny napój zawierający odpowiednią dawkę soli mineralnych, pozwalający pracownikom uzupełnić w organizmie pierwiastki utracone w wyniku pocenia się.

W tym kontekście należy zauważyć, że zarówno stanowiska pracy, na których zatrudnieni pracownicy powinni otrzymywać napoje profilaktyczne, jak i szczegółowe zasady ich wydawania pracodawca powinien ustalić w porozumieniu z zakładowymi organizacjami związkowymi, a jeżeli u danego pracodawcy nie działa zakładowa organizacja związkowa, przed podjęciem decyzji w tej sprawie pracodawca powinien zasięgnąć opinii przedstawicieli pracowników (par. 5 rozporządzenia w sprawie profilaktycznych posiłków i napojów). Przy czym, ustalając powyższe kwestie, warto skorzystać również z opinii zakładowej służby bhp.

Należy przypomnieć, że nierespektowanie przez pracodawcę obowiązku zapewnienia napojów profilaktycznych na warunkach wynikających z przytoczonych przepisów (jako nieprzestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy) stanowi wykroczenie zagrożone karą grzywny od 1000 zł do 30 tys. zł (art. 283 par. 1 k.p.).

W kontekście niedawno uregulowanej w kodeksie pracy instytucji pracy zdalnej trzeba wskazać, że w art. 6731 par. 1 k.p. wyłączono obowiązek stosowania niektórych przepisów z zakresu bhp, w tym art. 232 k.p., co oznacza, że pracodawca nie ma obowiązku zapewnienia napojów profilaktycznych pracownikowi pracującemu zdalnie, i to niezależnie od panującej w miejscu świadczenia pracy zdalnej temperatury.

Woda nie tylko do picia

Dostarczenie napojów profilaktycznych to nie wszystkie obowiązki pracodawcy związane z pracą w czasie upałów. Każdy pracownik wykonujący prace brudzące, na otwartej przestrzeni, w wysokiej temperaturze, gdy nie ma dostępu do wody bieżącej (np. podczas prac na budowie), musi mieć zapewnione do celów higienicznych co najmniej 90 l wody dziennie (par. 13 ust. 2 pkt 2 rozporządzenia w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy).

W kwestii obowiązków pracodawcy w związku z występowaniem wysokich temperatur warto wspomnieć także o tym, że pracodawcy nie wolno zatrudniać młodocianych (zgodnie z art. 190 par. 1 k.p. są to osoby, które ukończyły 15 lat, a nie przekroczyły 18 lat) przy pracach wzbronionych, do których – zgodnie z rozporządzeniem Rady Ministrów z 24 sierpnia 2004 r. w sprawie wykazu prac wzbronionych młodocianym i warunków ich zatrudniania przy niektórych z tych prac (t.j. Dz.U. z 2016 r. poz. 1509) – zalicza się m.in. prace w pomieszczeniach, w których temperatura powietrza przekracza 30 st. C, a wilgotność względna powietrza przekracza 65 proc.

Pracodawca może podjąć również inne działania, które nie są obligatoryjne (zależą od dobrej woli pracodawcy), ale pozwolą na zwiększenie komfortu pracy pracowników podczas letnich upałów. Przykładem takich działań może być w szczególności skrócenie czasu pracy pracowników lub wprowadzenie dodatkowych przerw w pracy (np. w godzinach największych upałów w ciągu dnia). Nie ma przy tym możliwości, aby z powodu krótszego dnia pracy obniżyć pracownikowi wynagrodzenie. Skrócenie czasu pracy następuje bowiem z polecenia pracodawcy.

Pracodawca może również w czasie upału zapewnić pracownikom klimatyzowane pomieszczenia do odpoczynku lub klimatyzowane pomieszczenia pracy. Dzięki zapewnieniu klimatyzowanych pomieszczeń pracy i tym samym odpowiedniemu obniżeniu temperatury pracodawca może się zwolnić z omówionego wcześniej obowiązku zapewnienia pracownikom pracującym w tych pomieszczeniach napojów profilaktycznych. Powinien jednak pamiętać, że jeżeli zdecyduje się na wprowadzenie w zakładzie pracy klimatyzacji, to musi się liczyć z obowiązkiem przestrzegania przepisów bhp związanych w szczególności z umiejscowieniem i funkcjonowaniem tego rodzaju urządzeń (m.in. nie mogą one powodować przeciągów ani wyziębienia pomieszczeń, strumień powietrza nie może być skierowany bezpośrednio na stanowiska pracy) i ich konserwacją (czyszczeniem klimatyzacji).

Zamiast klimatyzacji pracodawca może zainwestować w tańsze rozwiązania, jak wiatraki czy wentylatory. Dodatkowo może stosować różnego rodzaju środki ochronne, np. rolety czy żaluzje, które minimalizują wpływ promieni słonecznych na środowisko pracy. Konieczność podejmowania tego rodzaju działań zmierzających do złagodzenia skutków narażenia pracowników na wysoką temperaturę można wywieść z ogólnego obowiązku pracodawcy ochrony zdrowia i życia pracowników przez zapewnienie bezpiecznych i higienicznych warunków przy odpowiednim wykorzystaniu osiągnięć nauki i techniki. Obowiązek wyposażenia okien w odpowiednie urządzenia eliminujące nadmierne operowanie promieni słonecznych padających na stanowiska pracy wynika zaś wprost z par. 29 ust. 3 rozporządzenia w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy. ©℗