Praca młodocianych: pracodawców czekają nowe obowiązki

30 września 2023 r. wchodzi w życie rozporządzenie zawierające wykaz prac wzbronionych i warunkowo dozwolonych nieletnim pracownikom. A od 1 września zmieni się stawka płacy dla tych osób.

Definicja pracownika została zawarta w art. 2 kodeksu pracy (dalej: k.p.). Zgodnie z nią pracownikiem jest osoba zatrudniona na podstawie umowy o pracę, powołania, wyboru, mianowania lub spółdzielczej umowy o pracę. Definicja ta nie odwołuje się do wieku osoby zatrudnianej. Zostało to określone w art. 190 par. 1‒2 k.p., z którego wynika, że młodocianym w rozumieniu kodeksu jest osoba, która ukończyła 15 lat, a nie przekroczyła 18 lat, a zatrudnianie osoby, która nie ukończyła 15 lat, jest co do zasady zabronione, z pewnymi wyjątkami. Zatrudnienie młodocianych jest dozwolone na warunkach określonych w dziale IX k.p. i podlega przepisom szczególnym w zakresie warunków pracy. Spowodowane jest to tym, że młody wiek jest okresem rozwoju zarówno fizycznego, jak i psychicznego, oraz, co ważne, praca nie może przeszkadzać w prawidłowym wypełnianiu obowiązku szkolnego. Szczególne traktowanie młodocianych jest więc uzasadnione i nie stanowi naruszenia zasady równego traktowania w zatrudnieniu.

Nowe przepisy wykonawcze

Kodeks pracy zezwala na zatrudnianie młodocianych w ramach przygotowania zawodowego, a jeśli w innym celu niż przygotowanie zawodowe, to tylko przy wykonywaniu lekkich prac. W tym pierwszym przypadku (przygotowanie zawodowe młodocianych) może to się odbywać przez:

• naukę zawodu,
• przyuczenie do wykonywania określonej pracy.

Nauka zawodu ma na celu przygotowanie młodocianego do pracy w charakterze wykwalifikowanego pracownika lub czeladnika i obejmuje praktyczną naukę zawodu, która jest organizowana u pracodawcy na zasadach ustalonych w odrębnych przepisach, oraz dokształcanie teoretyczne. Z kolei przyuczenie do wykonywania określonej pracy ma na celu przygotowanie młodocianego do pracy w charakterze przyuczonego pracownika i może dotyczyć wybranych prac związanych z nauką zawodu.

Z kolei zatrudnienie młodocianych przy pracach lekkich to odstępstwo od zasady zatrudniania ich w celu przygotowania zawodowego. Prace te nie mogą powodować zagrożenia dla życia, zdrowia i rozwoju psychofizycznego młodocianego, a także nie mogą utrudniać młodocianemu wypełniania obowiązku szkolnego. Wykaz takich prac ustala pracodawca w regulaminie pracy po uzyskaniu zgody lekarza wykonującego zadania służby medycyny pracy. Wymaga on zatwierdzenia przez właściwego inspektora pracy.

Oprócz prac lekkich istnieją również prace wzbronione młodocianym, do których wykonywania można zatrudnić tylko osoby dorosłe, co wynika z art. 204 par. 1 k.p. Wykaz tego rodzaju prac ustala w drodze rozporządzenia Rada Ministrów. Artykuł 204 par. 3 zezwala jednak Radzie Ministrów na wydanie rozporządzenia, na podstawie którego pracodawcy mogą zatrudniać młodocianych w wieku powyżej 16 lat przy niektórych rodzajach prac wzbronionych, jeżeli jest to potrzebne do odbycia przygotowania zawodowego. Rozporządzenie takie musi określać jednocześnie warunki zapewniające szczególną ochronę zdrowia młodych pracowników zatrudnionych przy tych pracach.

Obie kwestie są obecnie uregulowane w jednym rozporządzeniu, tj. obowiązującym do 29 września 2023 r. rozporządzeniu Rady Ministrów z 24 sierpnia 2004 r. w sprawie wykazu prac wzbronionych młodocianym i warunków ich zatrudniania przy niektórych z tych prac. 30 września 2023 r. jego miejsce zajmie rozporządzenie Rady Ministrów z 19 czerwca 2023 r. w sprawie wykazu prac wzbronionych młodocianym i warunków ich zatrudniania przy niektórych z tych prac (dalej: nowe rozporządzenie). Skala zmian jest tak duża, że zdecydowano się na wydanie zupełnie nowego rozporządzenia, a nie na zmianę rozporządzenia z 2004 r. Konieczne było dostosowanie tych przepisów do obecnie obowiązujących standardów.

Kluczową częścią nowego rozporządzenia w sprawie wykazu prac wzbronionych młodocianym i warunków ich zatrudniania przy niektórych z tych prac są dwa wykazy prac. W ich opracowaniu uwzględniono przede wszystkim opinie i wiedzę specjalistów z Centralnego Instytutu Ochrony Pracy – Państwowego Instytutu Badawczego. Instytut jest podstawową placówką naukowo-badawczą w Polsce zajmującą się kompleksowo problematyką kształtowania warunków pracy zgodnie z psychofizycznymi możliwościami człowieka. ©℗

Nowe rozporządzenie, podobnie jak stare, ustala nie tylko zaktualizowany wykaz prac bezwzględnie wzbronionych oraz wykaz prac co do zasady wzbronionych, ale dopuszczalnych do wykonywania na potrzeby przygotowania zawodowego. Reguluje także takie kwestie jak obowiązkowe działania niezbędne do zapewnienia bezpieczeństwa i szczególnej ochrony zdrowia młodocianym, problematykę oceny ryzyka zawodowego i zakładowych wykazów prac wzbronionych.

Prace bezwzględnie wzbronione

Jak już wspomniano, nowe rozporządzenie w sprawie wykazu prac wzbronionych młodocianym i warunków ich zatrudniania przy niektórych z tych prac zawiera dwa wykazy. Pierwszy z nich jest zawarty w załączniku nr 1 i zawiera wykaz prac wzbronionych młodocianym. Prace zawarte w wykazie nie mogą być pod żadnym pozorem zlecane młodocianym.

Prace wzbronione (względnie dozwolone)

Załącznik nr 2 nowego rozporządzenia zawiera z kolei wykaz prac, przy których zatrudnianie młodocianych jest dozwolone warunkowo, po spełnieniu łącznie dwóch przesłanek:

• młodociany musi być w wieku powyżej 16 lat,
• dopuszczenie do pracy wzbronionej jest niezbędne do odbycia przygotowania zawodowego.

Nawet gdy zostaną spełnione te warunki, to zatrudnienie młodocianego przy takich pracach nie może mieć charakteru pracy stałej. Oznacza to, że pracodawca nie ma możliwości dopuszczenia pracownika do pracy wzbronionej w pełnym dopuszczalnym wymiarze czasu pracy. Wykonywanie takich prac powinno ograniczać się wyłącznie do zaznajamiania z czynnościami niezbędnymi do odbycia przygotowania zawodowego. Pracodawcy nie mają zatem możliwości polecenia młodocianemu wykonywania takich pracy w innych przypadkach, np. gdy inny (dorosły) pracownik jest nieobecny i pracodawca potrzebuje zastępstwa.

Bezpieczeństwo i szczególna ochrona zdrowia

Nowe rozporządzenie w sposób szczególny eksponuje obowiązki pracodawcy w zakresie zapewnienia młodocianym bezpieczeństwa i szczególnej ochrony zdrowia podczas pracy. Przepisy wcześniejszego rozporządzenia również odnosiły się do tych obowiązków, ale nowa regulacja jest zdecydowanie bardziej kompleksowa, choć oczywiście nie wyczerpuje wszystkich możliwych działań, które pracodawcy mogą podjąć. Należy przyjąć, że nowe rozporządzenie zawiera minimum tego, co pracodawcy powinni robić, aby zapewnić młodocianym bezpieczeństwo i chronić ich zdrowie, gdy zatrudniają ich przy pracach warunkowo dozwolonych, a więc pracach co do zasady wzbronionych, ale dozwolonych na potrzeby przygotowania zawodowego. Realizując te obowiązki, pracodawca musi wziąć pod uwagę zwiększone ryzyko wynikające z braku doświadczenia młodocianych, ograniczonej świadomości istniejących lub potencjalnych zagrożeń oraz niepełnej dojrzałości fizycznej i psychicznej.

Nowe rozporządzenie zobowiązuje pracodawców, aby w szczególności:

• zapewniali stały nadzór nauczycieli, instruktorów praktycznej nauki zawodu lub innych osób uprawnionych do prowadzenia praktycznej nauki zawodu nad wykonywaniem pracy przez młodocianych;
• informowali młodocianych, w sposób dla nich zrozumiały, o możliwych zagrożeniach i o wszelkich podjętych działaniach dotyczących ochrony ich zdrowia;
• organizowali przerwy w pracy młodocianych dla ich odpoczynku w pomieszczeniach odizolowanych od czynników niebezpiecznych, szkodliwych dla zdrowia lub uciążliwych;
• dostarczali młodocianemu nieodpłatnie środki ochrony indywidualnej zabezpieczające przed działaniem niebezpiecznych i szkodliwych dla zdrowia czynników występujących w środowisku pracy oraz informowali młodocianych o sposobach posługiwania się tymi środkami;
• dostarczali młodocianemu nieodpłatnie odzież i obuwie robocze, zgodnie z przepisami kodeksu pracy.

Niezbędna ocena ryzyka

Każda praca, niezależnie od tego, czy jest wykonywana przez pracowników pełnoletnich, czy młodocianych, wiąże się z ryzykiem, zwłaszcza negatywnych skutków zdrowotnych. Nowe rozporządzenie w znaczny sposób uzupełnia przepisy dotyczące obowiązków związanych z dokonywaniem oceny ryzyka w przypadku zatrudniania młodocianych przy pracach wzbronionych, ale warunkowo dozwolonych. Zgodnie z nimi pracodawca dopuszcza młodocianych do prac określonych w załączniku nr 2 nowego rozporządzenia nie tylko z uwzględnieniem kryterium, jakim jest krótkotrwałość wykonywanych prac na potrzeby przygotowania zawodowego, lecz także na podstawie oceny ryzyka związanego z wykonywaną pracą. Ocena taka powinna zostać dokonana przez pracodawcę przed rozpoczęciem pracy przez młodocianych lub przy zmianie organizacji pracy.

Podczas oceny ryzyka pracodawca powinien uwzględnić w szczególności:

• ocenę wyposażenia oraz organizacji stanowisk i miejsc pracy młodocianych,
• organizację procesów pracy oraz ich powiązanie,
• czynniki chemiczne, pyłowe, fizyczne i biologiczne występujące w środowisku pracy młodocianego, ich oddziaływanie na organizm młodocianego, stopień i okres narażenia na te czynniki oraz środki ochrony,
• formę, zakres i sposób korzystania z wyposażenia miejsc pracy, w tym z maszyn, narzędzi i sprzętu,
• zakres i poziom szkolenia oraz instrukcji udzielanych młodocianym.

Nowe rozporządzenie nie stwierdza wprost, iż dopuszczenie młodocianego do wykonywania pracy warunkowo wzbronionej następuje po zapoznaniu go z oceną ryzyka. Jak jednak wynika z par. 4 ust. 2 nowego rozporządzenia, dopuszczenie młodocianych do pracy następuje na podstawie oceny ryzyka związanego z wykonywaną pracą. Dlatego niezależnie od braku bezpośredniego przepisu wynikającego z nowego rozporządzenia należy odwołać się do art. 201 par. 3 k.p. Wynika z niego, że pracodawca jest obowiązany przekazać informacje o ryzyku zawodowym, które wiąże się z pracą wykonywaną przez młodocianego, oraz o zasadach ochrony przed zagrożeniami również przedstawicielowi ustawowemu młodocianego.

Nowe przepisy wymagają, aby ocena ryzyka była przeprowadzona każdorazowo przed zmianą miejsca pracy młodocianego lub sposobu wykonywania pracy. Nie można zatem poprzestać jedynie na jej aktualizacji.

Zakładowe wykazy

Opisane wyżej załączniki nr 1 i 2 do nowego rozporządzenia są dość obszerne. Pracodawcy nie mają obowiązku zapoznawać pracowników z pełnymi wykazami prac wzbronionych, ale mają obowiązek sporządzenia wykazów zarówno prac bezwzględnie wzbronionych młodocianym, jak i prac wzbronionych, ale dozwolonych pod pewnymi warunkami, wykonywanych w ich zakładzie pracy.

W ustalaniu takich wykazów musi uczestniczyć lekarz sprawujący profilaktyczną opiekę zdrowotną nad młodocianymi. Co ważne, pracodawca będzie musiał wykazać, że lekarz brał udział w ich opracowaniu. Wykazy muszą zostać udostępnione pracownikom. Przepisy nowego rozporządzenia wymagają, aby oba wykazy były zamieszczone w widocznym miejscu, w każdej komórce organizacyjnej, w której są zatrudnieni młodociani. Pracodawcy mają obowiązek aktualizować te wykazy, na co szczególnie trzeba zwracać uwagę, gdy zakład pracy się rozwija i rozszerza zakres działalności.

Pod kontrolą PIP

Zarówno stare, jak i nowe rozporządzenie zostało wydane na podstawie przepisów k.p., a więc przestrzeganie ich przez pracodawców jest i będzie kontrolowane przez inspektorów Państwowej Inspekcji Pracy. Stwierdzone przez inspektorów nieprawidłowości w tym obszarze są regulowane nakazami administracyjnymi jako naruszenia zasad bezpieczeństwa i higieny pracy. Nakazy inspektorskie podlegają natychmiastowemu wykonaniu, co będzie miało miejsce, w przypadku gdy inspektor stwierdzi, że młodociany wykonuje prace bezwzględnie wzbronione lub wzbronione, ale warunkowo dozwolone, przy czym nieprzydatne w ramach danego procesu przygotowania zawodowego. W przypadku nieprawidłowości mniejszego kalibru, np. dotyczących uzupełnienia wykazu prac wzbronionych, inspektorzy będą mogli stosować nakazy z określonym terminem realizacji.

Na koniec trzeba dodać, że naruszenie przepisów w zakresie zatrudniania młodocianych, w tym naruszenie z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy, stanowi wykroczenia zagrożone karą grzywny od 1000 do 30 000 zł.

Wyższe stawki dla młodocianych

1 września 2023 r. wchodzi także w życie rozporządzenie Rady Ministrów z 6 lipca 2023 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie przygotowania zawodowego młodocianych i ich wynagradzania. Podwyższa ono minimalne stawki wynagrodzenia dla młodocianych pracowników. Podstawą ich wyliczeń jest przeciętne miesięczne wynagrodzenie w gospodarce narodowej z poprzedniego kwartału ogłaszane przez prezesa GUS. W przypadku młodocianego realizującego dokształcanie teoretyczne:

• w pierwszym roku nauki lub w klasie I branżowej szkoły I stopnia w tej szkole ‒ stawka wynosić będzie nie mniej niż 8 proc.,
• w drugim roku nauki lub w klasie II branżowej szkoły I stopnia ‒ stawka wynosić będzie nie mniej niż 9 proc.,
• w trzecim roku nauki lub w klasie III branżowej szkoły I stopnia – stawka wynosić będzie nie mniej niż 10 proc.©℗