Dotychczas mogli sprawdzać jedynie ewidencję osób pracujących w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze. Rozszerzenie ich uprawnień pozwoli na lepszą ochronę pracowników, co dla pracodawców może oznaczać więcej kontroli w ich firmach

W ubiegłym roku miała miejsce nowelizacja ustawy z 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych (t.j. Dz.U. z 2023 r. poz. 164; dalej: ustawa). Część zmian weszła w życie już w kwietniu 2022 r. Chodzi tu o zmiany dotyczące uchylenia obowiązku rozwiązania stosunku pracy przed wystąpieniem do ZUS o przyznanie emerytury pomostowej oraz zawieszenia przez organ rentowy postępowania w sprawie emerytury pomostowej, jeżeli toczy się postępowanie w sprawie kontroli wykazu stanowisk pracy lub ewidencji mogące mieć wpływ na ustalenie prawa do emerytury pomostowej. Jednak nowe zadanie kontrolno-nadzorcze Państwowej Inspekcji Pracy, dotyczące weryfikacji wykazów stanowisk pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, weszło w życie 1 stycznia 2023 r.

Emerytury pomostowe

Obowiązująca od 13 lat ustawa nie tylko reguluje warunki, jakie trzeba spełnić, aby nabyć prawo do emerytury pomostowej, lecz także m.in. wskazuje:
  • rodzaje prac w szczególnych warunkach i prac o szczególnym charakterze, których wykonywanie uprawnia do tego świadczenia,
  • organizację i zasady działania Funduszu Emerytur Pomostowych (FEP),
  • zasady i tryb opłacania składek na FEP,
  • obowiązki płatników składek w zakresie tworzenia: wykazu stanowisk pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze oraz ewidencji pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, a także mechanizm kontroli tych dwóch zbiorów danych.
W tym miejscu należy przypomnieć, że emerytura pomostowa jest świadczeniem kompensującym wykonywanie pracy w niekorzystnych warunkach – tj. scharakteryzowanych wybranymi aspektami materialnego środowiska pracy albo wymagających szczególnej odpowiedzialności oraz szczególnej sprawności psychofizycznej – osobom przed osiągnięciem powszechnego wieku emerytalnego. Zgodnie z ustawową definicją prace w szczególnych warunkach „to prace związane z czynnikami ryzyka, które z wiekiem mogą z dużym prawdopodobieństwem spowodować trwałe uszkodzenie zdrowia, wykonywane w szczególnych warunkach środowiska pracy, determinowanych siłami natury lub procesami technologicznymi, które mimo zastosowania środków profilaktyki technicznej, organizacyjnej i medycznej stawiają przed pracownikami wymagania przekraczające poziom ich możliwości, ograniczony w wyniku procesu starzenia się jeszcze przed osiągnięciem wieku emerytalnego, w stopniu utrudniającym ich pracę na dotychczasowym stanowisku”. Wykaz prac w szczególnych warunkach określa załącznik nr 1 do ustawy. Wspomniane czynniki ryzyka są związane z pracą w warunkach determinowanych siłami natury (np. prace pod ziemią) albo z pracą w szczególnych warunkach determinowanych procesami technologicznymi (np. prace w warunkach gorącego mikroklimatu).
Druga grupa prac zdefiniowanych w ustawie to prace o szczególnym charakterze, tj. wymagające szczególnej odpowiedzialności oraz szczególnej sprawności psychofizycznej, których możliwość należytego wykonywania w sposób niezagrażający bezpieczeństwu publicznemu, w tym zdrowiu lub życiu innych osób, zmniejsza się przed osiągnięciem wieku emerytalnego na skutek pogorszenia sprawności psychofizycznej, związanego z procesem starzenia się. Wykaz prac o szczególnym charakterze określa załącznik nr 2 do ustawy.

Obowiązki pracodawców

Powyższe konstrukcje definicji prac w szczególnych warunkach i prac o szczególnych charakterze nie pozwalają na inne niż łączne potraktowanie ich części opisowej oraz prac wymienionych enumeratywnie w załącznikach do ustawy (zob. art. 3 ust. 1 i 3 ustawy oraz załącznik nr 1 i 2 do tej ustawy).
Biorąc pod uwagę brzmienie art. 41 ust. 4 ustawy, obowiązkiem płatnika składek jest prowadzenie wykazu stanowisk pracy, na których są wykonywane prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, oraz ewidencji pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, za których jest przewidziany obowiązek opłacania składek na FEP.
Jednak pierwszym krokiem do tego jest prawidłowe ustalenie tych stanowisk oraz osób, które faktycznie wykonują pracę zgodnie z ww. kryteriami. Nazwa stanowiska nie jest bowiem kluczowa. Nie jest oczywistą przesłanką fakt zatrudnienia na stanowisku o nazwie zgodnej z tym, co zawarte jest w złączniku nr 1 albo 2. Istotne jest faktyczne wykonywanie pracy w warunkach szczególnych lub o szczególnym charakterze. [przykład 1]

Przykład 1

Wydatek kaloryczny
Uprawniony do wpisania do ewidencji będzie pracownik, który wykonuje np. pracę tancerza zawodowego związaną z bardzo ciężkim wysiłkiem fizycznym, czyli wydatkujący w ciągu zmiany roboczej powyżej 8400 kJ (mężczyzna) albo powyżej 4600 kJ (kobieta), nie zaś każdy tancerz zawodowy.
Kolejnym obowiązkiem pracodawcy jest poinformowanie zatrudnionych pracowników o treści wykazu stanowisk pracy, na których są wykonywane prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, oraz o wpisie lub odmowie dokonania wpisu do ewidencji pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze. Forma realizacji tego obowiązku nie została sprecyzowana w przepisach. Zatem należy wnosić, że akceptowalny będzie ten sposób, który jest przyjęty i zwykle stosowany u danego pracodawcy. Gdy pracodawca wykorzystuje platformę do elektronicznej komunikacji z pracownikami i za jej pośrednictwem obwieszcza różne dokumenty wewnątrzzakładowe, to ta forma komunikacji może także zostać zastosowana do poinformowania pracowników o treści wykazu stanowisk pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze.
W przypadku nieumieszczenia stanowiska pracy, na którym pracownik wykonuje pracę, w omawianym wykazie stanowisk pracy lub nieumieszczenia pracownika w ewidencji pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, pracownikowi przysługuje skarga do Państwowej Inspekcji Pracy.
Uwaga! Dotychczas, czyli od 2009 r. do końca 2022 r., organy PIP miały prawo kontrolowania tylko ewidencji pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze.
Po otrzymaniu skargi była PIP robiła merytoryczną ocenę charakteru pracy wykonywanej przez pracownika na określonym stanowisku pracy, która umożliwiała zakwalifikowanie tej pracy jako wypełniającej (bądź nie) kryteria wymienione w art. 3 ust. 1–3 ustawy. Ocena taka była wykonywana bez względu na to, czy stanowisko, na którym pracownik wnoszący skargę w trybie art. 41 ust. 6 ustawy wykonywał swoją pracę, znajdowało się w prowadzonym przez płatnika składek wykazie stanowisk pracy, na których są wykonywane prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze (art. 41 ust. 4 pkt 1 ustawy). W zależności od wyniku kontroli organy PIP wydawały decyzję o:
  • nakazaniu pracodawcy umieszczenia takiego pracownika w ewidencji (gdy wskazane w ustawie kryteria były spełnione) albo
  • odmowie wpisu do ewidencji (gdy ww. kryteria nie zostały spełnione).

Zmiany w orzecznictwie sądów administracyjnych

Weryfikacja sądów administracyjnych w zakresie prawidłowości wydawanych decyzji początkowo wskazywała na słuszność obranego przez organy PIP podejścia. Jednak od 2011 r. orzecznictwo w tej kwestii zaczęło ulegać zmianie. Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z 19 kwietnia 2011 r. (sygn. akt I OSK 1969/10) bowiem uznał, że „organy inspekcji pracy nie mają prawnych podstaw do dokonywania wiążących ustaleń czy badań w zakresie wykazywania, czy określone stanowisko pracy spełnia wymogi przewidziane przez ustawę o emeryturach pomostowych, by być umieszczone przez pracodawcę w rejestrze stanowisk prowadzonym w oparciu o przepis art. 41 ust. 4 pkt 1 ustawy”. Stanowisko takie zostało poparte w kolejnych orzeczeniach NSA, tj. w uchwale siedmiu sędziów NSA z 13 listopada 2012 r. (sygn. akt I OPS 4/12), w wyroku z 11 grudnia 2012 r., (sygn. akt I OSK 511/12), oraz w wyroku z 4 stycznia 2013 r. (sygn. akt I OSK 908/12). W tym ostatnim orzeczeniu wskazano wprost, że „(…) rolą organu Państwowej Inspekcji Pracy (…) jest jedynie nakazanie pracodawcy umieszczenia pracownika w ewidencji pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze w oparciu o stan faktyczny, w którym zakwalifikowanie pracy danego pracownika do tego rodzaju prac nie jest sporne, ewentualnie, gdy spór został już rozstrzygnięty, a dane pracownika nie figurują w ewidencji. Istnienie sporu w tym względzie uniemożliwia natomiast władczą ingerencję organu Państwowej Inspekcji Pracy (…)”.

Nowe zadania

Ze względu na intencję ustawodawcy – jaką było nadanie PIP kompetencji nadzorczych o pełnym merytorycznym charakterze w zakresie kontroli pracodawców, u których są wykonywane prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze w rozumieniu przepisów ustawy o emeryturach pomostowych – konieczne było rozszerzenie kompetencji PIP o kontrole wykazu stanowisk. Stosowne zmiany musiały dotknąć także ustawy Państwowej Inspekcji Pracy, rozszerzając katalog zadań, poprzez dodanie art. 10 ust. 1 pkt 9a ustawy z 13 kwietnia 2007 r. o Państwowej Inspekcji Pracy (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1614; ost.zm. Dz.U. z 2022 r. poz. 755.). Zmiany te pozwalają PIP na merytoryczną ocenę procesu kwalifikowania przez pracodawcę wykonywanych u niego prac jako prac w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, według kryteriów wskazanych w art. 3 ust. 1–3 ustawy o emeryturach pomostowych.
Uwaga! Od 1 stycznia 2023 r. skarga do PIP przysługuje pracownikowi nie tylko w sytuacji, w której nie został on umieszczony w ewidencji, lecz także wówczas, gdy stanowisko pracy, na którym wykonuje on prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, w ogóle nie znalazło się w prowadzonym przez pracodawcę wykazie.
Zatem jeśli skarga będzie dotyczyła niewpisania stanowiska pracy do wykazu, inspektor pracy przeprowadzi merytoryczną kontrolę spełniania określonych w ustawie kryteriów, która będzie zakończona stosowną decyzją administracyjną. Jeśli będzie to decyzja nakazująca wpisanie stanowiska pracy do wykazu stanowisk pracy, to obowiązkiem pracodawcy – po analizie indywidualnych czynności (na stanowisku pracy o tej samej nazwie może bowiem wykonywać pracę kilku pracowników, z których nie każdy będzie wykonywał pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze) – będzie dokonanie wpisu pracownika wykonującego pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze (zatrudnionym na wcześniej skontrolowanym stanowisku pracy) do ewidencji. Jeśli tego nie dokona, a pracownik złoży kolejną skargę do PIP o niewpisanie do ewidencji, a wówczas pracodawca może spodziewać się kolejnej kontroli. Oczywiście od każdej decyzji administracyjnej możliwe jest odwołanie, a w kolejnym kroku – przy nieuwzględnieniu odwołania – skierowanie skargi do wojewódzkiego sądu administracyjnego. [przykład 2]

Przykład 2

Tylko niektórzy spełniają warunki
W zakładzie na stanowisku spawacza zatrudnionych jest sześciu pracowników. Jednak analiza wykonywanych czynności i związanego z nimi obciążenia pracą prowadzi do wniosku, że tylko dwóch z nich można zakwalifikować jako pracowników wykonujących „prace bezpośrednio przy spawaniu łukowym lub cięciu termicznym w pomieszczeniach o bardzo małej kubaturze, z utrudnioną wentylacją” (podwójne dna statków, zbiorniki, rury itp.), czyli spełniających warunek wynikający z ustawy wskazany w załączniku nr 1 pkt 28. Pozostałe cztery osoby wykonują spawanie innymi metodami lub w innych okolicznościach (np. w pomieszczeniach o znacznej kubaturze z odpowiednio skuteczną wentylacją).
Wprowadzone zmiany spowodują, że pracownicy będą lepiej chronieni, a PIP będzie mogła skontrolować pełen proces, a nie tylko jego część, co niestety może dla pracodawców oznaczać więcej kontroli. ©℗