Nadgodziny bez zmian. A modyfikacje są potrzebne

Związki krytykują decyzję Trybunału Konstytucyjnego o umorzeniu sprawy rekompensowania godzin nadliczbowych. Z kolei pracodawcy chcą szerszych zmian w przepisach o czasie pracy

Związkowcy i pracodawcy - w tym przede wszystkim ci z sektora publicznego - czekali siedem lat na rozstrzygnięcie, czy krajowe przepisy zapewniają wystarczającą rekompensatę za ponadwymiarową pracę. TK ostatecznie umorzył postępowanie w tej sprawie 28 kwietnia 2022 r. po rozpatrzeniu na posiedzeniu niejawnym, przy czym poinformował o tym na stronie internetowej dopiero trzy miesiące po fakcie. To rozwiązanie dobre przede wszystkim dla państwa, a niekorzystne dla pracowników. Oznacza, że obecne zasady rekompensowania nadgodzin - w tym brak dodatku pieniężnego dla urzędników - pozostaną bez zmian. Krytykują to związkowcy, podkreślając, że rację mieli trzej sędziowie trybunału, którzy w tej sprawie złożyli zdania odrębne. Podobnie kwestię tę ocenia rzecznik praw obywatelskich (to ówczesny rzecznik, Irena Lipowicz, złożyła wniosek do TK w omawianej sprawie).

- RPO pozostaje w przekonaniu, że zakwestionowane regulacje prawne dotyczące braku odpowiedniej rekompensaty pracy w godzinach nadliczbowych stanowią zaniechanie ustawodawcze, podlegające kognicji TK. Szkoda, że po siedmiu latach procedowania nad wnioskiem Trybunał Konstytucyjny nie zdecydował się na ocenę merytoryczną zarzutów sformułowanych przez RPO. Rzecznikowi zdecydowanie bliższa jest argumentacja zaprezentowana przez trzech sędziów TK w zdaniach odrębnych - podkreśla Lesław Nawacki z zespołu prawa pracy i zabezpieczenia społecznego w Biurze RPO.

Z kolei pracodawcy podkreślają, że konieczny jest szerszy przegląd przepisów o czasie pracy, bo te obecne nie są dostosowane do potrzeb zmieniającego się rynku.

Różnica zdań

Wniosek RPO w omawianej sprawie trafił do TK w sierpniu 2015 r. Rzecznik wniósł o stwierdzenie niezgodności z Europejską Kartą Społeczną (EKS) m.in. art. 1512 par. 1 k.p., art. 97 ust. 6 ustawy o służbie cywilnej (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1691 ze zm.) oraz licznych przepisów, tzw. pragmatyk urzędniczych. Chodzi o to, że w sektorze prywatnym dodatek za pracę w nadgodzinach można zastąpić czasem wolnym w wymiarze odpowiadającym nadgodzinom (jeśli o czas wolny wystąpi sam pracownik). Z kolei w służbie cywilnej można jedynie udzielać czasu wolnego (nie ma dodatku) odpowiadającego ponadwymiarowej pracy. Komitet Ekspertów (organ Rady Europy nadzorujący zgodność prawa krajowego z EKS) podkreślał m.in., że wymiar wolnego za nadgodziny powinien być wyższy niż przepracowany ponadwymiarowo czas (czyli za jedną nadgodzinę powinno się udzielać np. 1,5 godziny czasu wolnego). Uznał, że rozwiązania prawne obowiązujące w Polsce nie są zgodne z kartą.

TK przypomniał, że orzekanie o braku regulacji możliwe jest tylko wówczas, gdy można go zakwalifikować jako „pominięcie ustawodawcze”, a więc stan, w którym ustawodawca miał prawny obowiązek działania (przyjęcia odpowiednich przepisów) i z tego obowiązku się nie wywiązał. Zdaniem TK rzecznik zakwestionował zaś zaniechanie ustawodawcze, czyli zamierzone działanie ustawodawcy, który chciał pozostawić określone zagadnienie poza regulacją (w ramach jego swobody regulacyjnej). A to nie podlega kognicji trybunału, więc sprawę umorzono. Zdania odrębne zgłosiło jednak trzech sędziów TK: Mariusz Muszyński, Piotr Pszczółkowski i Jakub Stelina. Ten pierwszy zwrócił uwagę, że uzasadnienie orzeczenia „nie może stanowić luźnej kompilacji fragmentów dotychczasowego trybunalskiego orzecznictwa, zakończonej nieudowodnionym wnioskiem”.

- Zamiast zbadać zagadnienie, trybunał po prostu dokonał „rekonstrukcji” zakresu zaskarżenia w taki sposób, aby osiągnąć założony a priori cel, czyli umorzyć postępowanie. Z tego powodu ukierunkował swe rozważania na kwestię zaniechań prawodawczych - dodał.

Zmiana rozkładu czasu pracy bez określenia zasad w regulaminie może być wykroczeniem

Z kolei sędzia Piotr Pszczółkowski zwrócił uwagę, że omawiany problem nie mógł być zakwalifikowany jako dotyczący zaniechania ustawodawczego, bo kwestia rekompensaty za pracę lub służbę w nadgodzinach nie jest w całości poza regulacją prawną. Przeciwnie, przedmiotem kontroli są przepisy, które wprost regulują rozliczenie ponadwymiarowej pracy, tyle że w sposób - w ocenie wnioskodawcy - niezgodny z EKS. Trzeci z sędziów zgłaszających zdanie odrębne, prof. Jakub Stelina, nie zgodził się m.in. ze twierdzeniem, że na podstawie art. 4 ust. 2 EKS nie da się ustalić precyzyjnych standardów, które mogłyby być podstawą żądania zwiększonej rekompensaty za pracę w godzinach nadliczbowych (jego zdaniem omawiany problem nie dotyczy „zaniechania prawodawczego”, a TK powinien wydać orzeczenie merytoryczne).

Do zmiany

Te argumenty przekonują związkowców.

- NSZZ „Solidarność” podziela poglądy zawarte w zdaniach odrębnych. Sędzia TK Mariusz Muszyński słusznie wskazuje, że trybunał dokonał rekonstrukcji zaskarżenia w taki sposób, aby osiągnąć z góry założony cel. To niepokojące, że TK po siedmiu latach, w pełnym składzie, nie przedstawia nowej koncepcji prawnej co do zaniechania prawodawczego, tylko przytacza kilka wcześniejszych orzeczeń w sposób, który ma umożliwić wykonanie założonego wcześniej celu - wskazuje Barbara Surdykowska z biura eksperckiego NSZZ „Solidarność”.

Podkreśla też, że przyjęta przez TK wykładnia oznacza, że zdecydowana większość przepisów o charakterze społecznym zawartych w konstytucji nie jest „samowykonalna” (więc nie mogłyby być przedmiotem wniosków o zbadanie zgodności z ustawą zasadniczą).

- Nasze zaniepokojenie budzi przede wszystkim niska jakość argumentacji zawartej w orzeczeniu i brak kompleksowej oceny - dodaje.

Decyzja TK jest korzystna dla pracodawców, ale oni też postulują zmiany.

- Chodzi o modyfikację całego działu VI k.p., czyli przepisów o czasie pracy. Zależy nam na ich uelastycznieniu, np. poprzez wprowadzenie kont czasu pracy. Trzeba wreszcie zainicjować takie zmiany legislacyjne, bo zmienia się system i forma pracy. Obecne przepisy w tym zakresie są zbyt skomplikowane, a problemy interpretacyjne nie dotyczą tylko kwestii nadgodzin - podsumowuje Katarzyna Siemienkiewicz, ekspert Pracodawców RP. ©℗