Sąd Najwyższy uzależnia prawo przedsiębiorców do świadczenia w czasie zwolnienia lekarskiego od tego, czy zatrudniają w tym czasie pracowników. Autorką jest Renata Babińska-Górecka dr hab. prof. Uniwersytet Wrocławski, Rycak Kancelaria Prawa Pracy i HR.
Sąd Najwyższy uzależnia prawo przedsiębiorców do świadczenia w czasie zwolnienia lekarskiego od tego, czy zatrudniają w tym czasie pracowników.
Bezpodstawne i bezprawne różnicowanie przedsiębiorców w zakresie prawa do zasiłku chorobowego wynika z najnowszego orzecznictwa SN z zakresu prawa ubezpieczeń społecznych (wyrok SN z 29 czerwca 2022 r., I USKP 112/21, Legalis; wyrok SN z 27 lipca 2022 r., I USKP 101/21, Legalis).
SN dzieli bowiem przedsiębiorców wedle kryterium sposobu prowadzenia działalności gospodarczej na dwie grupy:
■ gdy wykonywanie działalności wymaga osobistej, codziennej aktywności ubezpieczonego przedsiębiorcy lub/i zatrudniania pracowników czy też udzielania w okresie zwolnienia lekarskiego pełnomocnictw do realizacji czynności zarządczych;
■ gdy prowadzenie działalności gospodarczej polega na organizowaniu i zarządzaniu przedsięwzięciem gospodarczym, bez konieczności osobistej, codziennej aktywności ubezpieczonego przedsiębiorcy, jego wysiłku fizycznego lub umysłowego, czy zatrudniania pracowników.
W pierwszym przypadku SN przyjmuje, że przedsiębiorca prowadzący działalność gospodarczą może kontynuować prowadzenie swojego przedsiębiorstwa, jednocześnie pobierając zasiłek chorobowy. W ocenie SN „z racji niezdolności do pracy nie traci on możliwości zarobkowania, gdyż zarobek nie jest wynikiem jego osobistej pracy”. Zdaniem sądu „wykonywanie pracy zarobkowej” w rozumieniu art. 17 ustawy z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1732; dalej: ustawa zasiłkowa) jako przesłanka utraty prawa do zasiłku chorobowego nie jest tożsame z formalno-prawnym prowadzeniem jednoosobowej działalności gospodarczej, jeśli osoba ją prowadząca jest równocześnie pracodawcą.
Osobiście i samodzielnie
Inaczej jest w przypadkach, w których przedsiębiorca uzyskuje dochód niezależnie od swojej osobistej, codziennej aktywności, wysiłku fizycznego lub umysłowego czy zatrudniania pracowników, czyli jedynie dzięki zaangażowaniu kapitału i pewnym rozwiązaniom organizacyjnym. Szczególnie gdy w okresach zwolnienia lekarskiego nie udziela nikomu formalnego, odnotowanego np. w CEIDG pełnomocnictwa do prowadzenia przedsiębiorstwa lub nie decyduje się na zawieszenie wykonywania działalności na okres swej niezdolności do pracy. Zdaniem SN nawet wtedy, gdy taki przedsiębiorca w okresach zwolnienia lekarskiego nie podejmuje „osobiście” żadnych czynności związanych z prowadzeniem działalności, jedynie np. za pośrednictwem biura rachunkowego są wystawiane faktury i dzięki temu osiągane dochody, to należy przyjąć, że „prowadzi on samodzielnie przedsiębiorstwo, co może zostać w jego indywidualnej sytuacji potraktowane jako «wykonywanie pracy zarobkowej» w rozumieniu art. 17 ust. 1 ustawy zasiłkowej”, skutkujące sankcją utraty prawa do zasiłku chorobowego za cały okres zwolnienia lekarskiego.
Konsekwencją rozumowania SN jest uznanie, że mamy do czynienia z dwiema kategoriami ubezpieczonych przedsiębiorców, w przypadku których:
■ wykonywanie działalności gospodarczej w okresie zwolnienia lekarskiego nie jest równoznaczne z wykonywaniem pracy zarobkowej, skutkującym utratą prawa do zasiłku chorobowego;
■ wykonywanie działalności gospodarczej w okresie zwolnienia lekarskiego jest równoznaczne z wykonywaniem pracy zarobkowej, skutkującym utratą prawa do zasiłku chorobowego.
Inaczej jest więc oceniana przez SN działalność gospodarcza wykonywana jednoosobowo (bez udziału osób współpracujących, pełnomocników oraz pracowników lub osób wykonujących pracę na podstawie umów cywilnoprawnych), a inaczej działalność realizowana w ramach przedsiębiorstwa, w którym poza przedsiębiorcą występują (pracują) inne wymienione wcześniej osoby (podobnie też SN w wyroku z 12 maja 2021 r., I USKP 19/21; LEX nr 3252282).
Uzasadniając swoje stanowisko, SN odwołuje się m.in. do art. 22 ustawy z 6 marca 2018 r. – Prawo przedsiębiorców (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 646), wedle którego przedsiębiorcy niezatrudniający pracowników mogą zawiesić wykonywanie działalności gospodarczej. W ocenie SN z takiej możliwości winien skorzystać przedsiębiorca, który nie zatrudnia pracowników, a mimo to w okresie zwolnienia lekarskiego – formalnie wykonując działalność gospodarczą – osiąga dochody bez swojego osobistego, codziennego wysiłku fizycznego lub umysłowego czy zatrudniania pracowników.
Stanowisko SN budzi poważne wątpliwości
Żaden z przepisów ustaw z zakresu prawa ubezpieczeń społecznych nie wymaga od przedsiębiorcy, niezatrudniającego pracowników, zawieszenia wykonywania działalności gospodarczej do nabycia prawa do zasiłku chorobowego i jego zachowania. Przeciwnie, trwanie ubezpieczenia chorobowego, czyli formalne wykonywanie działalności gospodarczej (jej niezawieszanie), w momencie powstania niezdolności do pracy jest zasadniczym warunkiem nabycia prawa do zasiłku chorobowego obowiązującym wszystkich ubezpieczonych. Trwanie ubezpieczenia chorobowego warunkuje też okres pobierania tego zasiłku, gdyż w razie zawieszenia wykonywania działalności gospodarczej po nabyciu prawa do zasiłku chorobowego skróceniu ulega do 90 dni maksymalny okres jego pobierania.
Żaden z przepisów ustaw z zakresu prawa ubezpieczeń społecznych nie różnicuje też przedsiębiorców z punktu widzenia sposobu prowadzenia działalności gospodarczej. Ani ustawy z zakresu ubezpieczeń społecznych, ani też ustawa – Prawo przedsiębiorców nie różnicują wykonywania działalności gospodarczej oraz osiągania z tego tytułu dochodów w zależności od tego, czy jej wykonywanie wymaga od przedsiębiorcy osobistej, codziennej aktywności (tzw. pracy własnych rąk) lub/i aktywności osób zatrudnionych przez przedsiębiorcę (pracowników, zleceniobiorców, pełnomocników), czy też nie jest to potrzebne dla prowadzenia danej działalności i osiągania dochodów. Uznać należy, że także na gruncie prawa ubezpieczeń społecznych wykonywanie działalności gospodarczej jest jedynie uzależnione od spełnienia warunków określonych w ustawie – Prawo przedsiębiorców (art. 3 i 5 ustawy – Prawo przedsiębiorców). Każdy przedsiębiorca wykonujący działalność gospodarczą w rozumieniu przepisów ustawy – Prawo przedsiębiorców może dokonać skutecznego zgłoszenia do dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego (art. 6 ust. 1 pkt 5 w zw. z art. 8 ust. 6 pkt 1 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych; t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1009; dalej: ustawa systemowa) i może to nastąpić od dnia rozpoczęcia wykonywania działalności gospodarczej (art. 13 pkt 4 w zw. z art. 11 ust. 2 i art. 14 ust. 2 ustawy systemowej).
Brakuje regulacji prawnej
Oznacza to, że w świetle obowiązującego prawa każdy przedsiębiorca, bez względu na sposób i formę prowadzenia działalności gospodarczej, który dokonał zgłoszenia do dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego i spełnił inne warunki określone w ustawie zasiłkowej, w okresie zwolnienia lekarskiego nabywa i zachowuje prawo do zasiłku chorobowego.
Brakuje bowiem regulacji prawnych, na podstawie których różnicowano by stwierdzenie niezdolności do pracy w przypadku osób osiągających dochód z „pracy własnych rąk” oraz osób, które dochód ten osiągają zwłaszcza dzięki zaangażowaniu kapitału i/lub pracy innych osób. Za każdym razem ustalenie, że wystąpiła choroba, która obiektywnie powoduje niezdolność do aktualnej aktywności zawodowej, prowadzi jednocześnie do wniosku, iż ziściło się ryzyko socjalne, uzasadniające udzielenie zasiłku chorobowego.
Niewątpliwie takie rozwiązanie jest niezgodne z istotą ryzyka socjalnego określanego przez doktrynę prawa ubezpieczeń społecznych jako utrata lub ograniczenie zarobku (dochodu) wskutek niezdolności do pracy spowodowanej chorobą. Funkcją zasiłku chorobowego jest bowiem wyrównanie w określonym stopniu utraconego zarobku (dochodu). Także przepis art. 14 konwencji MOP nr 102 o minimalnych normach zabezpieczenia społecznego, ratyfikowanej przez Polskę w 2003 r., stanowi, że przedmiot ochrony w postaci wypłaty zasiłku chorobowego „powinien obejmować niezdolność do pracy wskutek choroby pociągająca za sobą utratę zarobku, w przypadkach określonych przez ustawodawstwo krajowe”.
Ma rację SN w tym zakresie, w którym stwierdza, że w przypadku przedsiębiorcy, który w okresie zwolnienia lekarskiego nie zawiesza wykonywania działalności gospodarczej i osiąga dochody, nie dochodzi do ziszczenia się ryzyka socjalnego. O zrealizowaniu tego ryzyka zdecydował lekarz, wystawiając zaświadczenie o niezdolności do pracy, co w ocenie sądu nie jest miarodajne i wystarczające do zachowania prawa do zasiłku chorobowego. SN podkreślił, że „taki przedsiębiorca bowiem nawet jeśli był chory (zdarzenie losowe), nie utracił faktycznie zdolności do zarobkowania (zdarzenie ubezpieczeniowe), gdyż jego zarobek nie zależał od bezpośredniej pracy fizycznej, a jedynie zaangażowania kapitałowego i organizacyjnego”.
Założenie o ścisłym charakterze norm prawa ubezpieczeń społecznych nie pozwala jednak na uznanie, że przedsiębiorca wykonujący działalność gospodarczą bez udziału pracowników czy innych zatrudnionych oraz bez tzw. pracy własnych rąk nie może skutecznie zgłosić się do dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego, a w okresie zwolnienia lekarskiego nie może nabyć prawa do zasiłku chorobowego z powodu nieziszczenia się w jego przypadku ryzyka socjalnego, rozumianego jako utrata dochodu na skutek niezdolności do pracy.
Przepisy ustawy zasiłkowej, określając szczegółowo zasady wydawania zaświadczeń lekarskich, tryb ich kontroli zwłaszcza w zakresie dotyczącym faktu stwierdzonej niezdolności do pracy oraz czasu jej trwania, a także normując konsekwencje wykonywania pracy zarobkowej w okresie orzeczonej niezdolności do pracy (art. 17 ust. 1 ustawy zasiłkowej), koncentrują się na jednym aspekcie ryzyka socjalnego: wpływie choroby na psychofizyczną zdolność do wykonywania pracy zarobkowej.
Drugi aspekt tego ryzyka, czyli utrata lub ograniczenie dochodu, jest uwzględniony tylko w odniesieniu do ubezpieczonych pracowników, gdyż tylko do nich jest adresowany art. 12 ust. 1 ustawy zasiłkowej. Przewiduje on, że zasiłek chorobowy nie przysługuje za okresy niezdolności do pracy, w których ubezpieczony na podstawie przepisów o wynagradzaniu zachowuje prawo do wynagrodzenia.
Brak podstaw do odebrania świadczenia
Choć założeniem jest, by wspólnota ryzyka ograniczała się do podmiotów zagrożonych w podobnym stopniu danym ryzykiem, to ustawodawca, rozszerzając zakres podmiotowy ubezpieczenia chorobowego na osoby niebędące pracownikami, włączył do „wspólnoty” na niemalże jednakowych zasadach osoby w różnym stopniu narażone na ryzyko utraty dochodu w okresach czasowej niezdolności do pracy.
Oznacza to, że w świetle obowiązującego prawa, w przypadku podlegania dobrowolnemu ubezpieczeniu chorobowemu z tytułu wykonywania działalności gospodarczej i osiągania dochodu w okresie zwolnienia lekarskiego, przedsiębiorca nie traci prawa do zasiłku chorobowego dopóty, dopóki powstrzymuje się od osobistej aktywności, wymagającej stałego zaangażowania sił fizycznych i psychicznych organizmu w proces pracy. Jedynie tak rozumiane wykonywanie pracy zarobkowej skutkuje, zgodnie z art. 17 ust. 1 ustawy zasiłkowej, utratą prawa do zasiłku chorobowego.
Nie można jednak przyjąć, że posiadanie tytułu do ubezpieczenia, wyrażającego się wykonywaniem pozarolniczej działalności (art. 6 ust. 1 pkt 5 w zw. z art. 13 pkt 4 ustawy systemowej), jest równoznaczne z wykonywaniem pracy zarobkowej w rozumieniu art. 17 ust. 1 ustawy zasiłkowej. Przepis art. 17 ust. 1 ustawy zasiłkowej nie obejmuje także swym zakresem aspektu osiągania dochodu w wyniku kontynuowania w okresie zwolnienia lekarskiego wykonywania działalności gospodarczej.
Dlatego też jako przejaw prawotwórczej aktywności sądów można uznać praktykę zarówno różnicowania przedsiębiorców w zakresie uprawnień do zasiłku chorobowego w zależności od sposobu i formy prowadzonej działalności gospodarczej oraz od stopnia zaangażowania w jej prowadzenie sił fizycznych i psychicznych własnego organizmu, jak i praktykę interpretacji art. 17 ust. 1 ustawy zasiłkowej w taki sposób, by przepis ten umożliwiał zastosowanie sankcji utraty zasiłku chorobowego wobec przedsiębiorcy osiągającego w okresie niezdolności do pracy dochód, pomimo powstrzymywania się przez niego od osobistego podejmowania jakichkolwiek czynności związanych z prowadzoną działalnością. Sam zresztą SN zauważa, że przepis art. 17 ust. 1 ustawy zasiłkowej „sytuacji takich jednoznacznie nie reguluje”. Zaś zauważony dysonans między warunkami nabycia prawa do zasiłku chorobowego także przez przedsiębiorców a kwestią nieziszczenia się ryzyka socjalnego stanowi podstawowy problem wymagający rozstrzygnięcia przede wszystkim przez ustawodawcę. ©℗
Zgodnie z przepisami przedsiębiorca nie traci prawa do zasiłku chorobowego dopóty, dopóki powstrzymuje się od osobistej aktywności