Ustawa z 11 marca 2022 r. o obronie ojczyzny (Dz.U. z 2022 r. poz. 655), która weszła w życie 23 kwietnia 2022 r., w sposób kompleksowy ma regulować służbę wojskową w Polsce oraz status żołnierzy. Jako że szereg żołnierzy jest w momencie powołania do służby wojskowej pracownikami, nowe przepisy określają również ich uprawnienia z tego wynikające oraz odpowiadające im obowiązki i ograniczenia po stronie pracodawców. Każda ze służb jest przy tym odmiennie regulowana, co może powodować swoisty chaos informacyjny.

Rodzaje służby wojskowej
Z punktu widzenia obowiązków pracodawcy i uprawnień pracowników kluczowe jest jego zakwalifikowanie do danego rodzaju służby wojskowej. Od tego zależy bowiem zakres obowiązków i uprawnień stron umowy o pracę.
Zgodnie z art. 129 ustawy służbę wojskową dzieli się na czynną służbę wojskową i służbę w rezerwie. Oba rodzaje mają swoje podkategorie. I tak czynna służba wojskowa może polegać na:
a) dobrowolnej albo obowiązkowej zasadniczej służbie wojskowej;
b) terytorialnej służbie wojskowej;
c) służbie w aktywnej rezerwie w dniach tej służby oraz odbywaniu ćwiczeń wojskowych w ramach pasywnej rezerwy;
d) zawodowej służbie wojskowej;
e) służbie w razie ogłoszenia mobilizacji i w czasie wojny.
Z kolei służba w rezerwie może mieć charakter aktywny albo pasywny.
Aktywną rezerwę tworzą osoby, które zgłosiły chęć pełnienia służby w aktywnej rezerwie, złożyły przysięgę wojskową, nie pełnią innego rodzaju służby wojskowej oraz nie ukończyły 55. roku życia, a w przypadku osób posiadających stopień podoficerski lub oficerski – 63. roku życia.
Z kolei pasywną rezerwę tworzą osoby, które mają uregulowany stosunek do służby wojskowej, nie pełnią innego rodzaju służby wojskowej, nie podlegają militaryzacji oraz nie ukończyły 55. roku życia (63. roku życia w przypadku podoficerów i oficerów).
Jak wynika z powyższych definicji, osoby w rezerwie (zarówno aktywnej, jak i pasywnej) odbywają czynną służbę wojskową w dniach służby oraz ćwiczeń. Poza tym okresem pozostają w rezerwie.
Co istotne, Rada Ministrów co roku ma określać liczbę osób, które mogą być powołane w danym roku kalendarzowym do czynnej służby wojskowej oraz liczbę osób w rezerwie odbywających ćwiczenia wojskowe.
Dobrowolna zasadnicza służba wojskowa
Ten rodzaj służby wojskowej będzie opierał się na ochotnikach. Zachętą ma być wynagrodzenie w wysokości najniższego uposażenia żołnierza zawodowego, tj. kwota 4000 zł brutto. Służba ma trwać do 12 miesięcy. Składa się z dwóch elementów: szkolenia podstawowego w wymiarze 28 dni oraz szkolenia specjalistycznego (maksymalnie do 11 miesięcy).
Okresy szkoleń mogą być skracane w przypadkach wskazanych w ustawie. To z kolei będzie oznaczało skrócenie okresu urlopu bezpłatnego i zmianę momentu powrotu pracownika do pracy. Ryzyko takich zdarzeń ponosi pracodawca, co może być istotnym utrudnieniem w planowaniu czy organizacji pracy (np. zastępstw).
  • Urlop bezpłatny i zakaz rozwiązywania umów
Na czas trwania powyższych szkoleń pracodawca udziela pracownikowi urlopu bezpłatnego. Pomimo zatem powołania do tej służby stosunek pracy nie ulega rozwiązaniu, a jedynie zawieszeniu na okres szkoleń. Co istotne, w okresie od momentu poinformowania pracodawcy o terminie rozpoczęcia szkolenia podstawnego do dnia jego zakończenia oraz w okresie trwania szkolenia specjalistycznego i przez okres 12 miesięcy od jego zakończenia pracodawca nie będzie mógł rozwiązać ani wypowiedzieć umowy o pracę z pracownikiem odbywającym takie szkolenie, chyba że pracownik wyrazi na to zgodę.
Powyższy zakaz nie obejmuje jednak pracowników zatrudnionych na okres próbny oraz na czas określony do 24 miesięcy, także przypadków likwidacji lub upadłości pracodawcy, rozwiązania umowy o pracę z winy pracownika bez okresu wypowiedzenia (art. 52 kodeksu pracy) i zwolnień grupowych.
  • Bezskuteczność wypowiedzenia
Dodatkowo jeżeli pracownik został powołany do dobrowolnej zasadniczej służby wojskowej, a koniec okresu wypowiedzenia umowy o pracę przypada po dniu powołania, wówczas wypowiedzenie staje się bezskuteczne. Dotyczy to zarówno wypowiedzenia dokonanego przez pracodawcę, jak i pracownika. W takim przypadku rozwiązanie umowy o pracę może nastąpić wyłącznie na żądanie pracownika, co w praktyce oznacza zawarcie porozumienia stron o rozwiązaniu umowy o pracę. Wydaje się jednak, że pracodawca nie jest związany takim żądaniem i wobec bezskuteczności wypowiedzenia stosunek pracy będzie kontynuowany z tym zastrzeżeniem, że na okres szkoleń pracownik otrzyma urlop bezpłatny.
  • Dodatkowe dni wolne od pracy
Na wniosek pracownika powołanego do tej służby pracodawca jest również zobowiązany udzielić dwóch dni zwolnienia od pracy bez zachowania prawa do wynagrodzenia. Te dwa dni zwolnienia nie przypadają na dni szkoleń. Pracodawca może oczywiście na własny koszt wypłacić pracownikowi wynagrodzenie za te dwa dni zwolnienia. To uprawnienie nie przysługuje jednak w przypadku, gdy powołanie następuje w trybie natychmiastowego stawiennictwa się pracownika do służby.
  • Pierwszeństwo w zatrudnieniu
Odbycie dobrowolnej zasadniczej służby wojskowej zwiększa także szanse na zatrudnienie w urzędach administracji publicznej. Zgodnie bowiem z art. 149 ustawy osoby takie korzystają z pierwszeństwa w zatrudnieniu. W przypadku zatem kandydatów z podobnymi kompetencjami i umiejętnościami osoba, która odbyła dobrowolną zasadniczą służbę wojskową, będzie miała pierwszeństwo w zatrudnieniu i to jej jako pierwszej należy złożyć ofertę pracy.
Obowiązkowa zasadnicza służba wojskowa
Obowiązkowa służba zasadnicza to nic innego jak obowiązkowy pobór. Może zostać wprowadzony z uwzględnieniem potrzeb Sił Zbrojnych.
Czas trwania obowiązkowej zasadniczej służby wojskowej wynosi dziewięć miesięcy, przy czym okres ten może zostać skrócony. Taką służbę odbywa się w sposób nieprzerwany.
  • Zakaz rozwiązywania umów…
W okresie pełnienia służby stosunek pracy trwa. Co istotne, ustawa nie przewiduje udzielenia pracownikowi urlopu bezpłatnego na okres służby, co wydaje się niedopatrzeniem, skoro taki urlop otrzymuje osoba powołana do dobrowolnej zasadniczej służby wojskowej czy osoba pełniąca terytorialną służbę wojskową.
Podobnie jak w przypadku dobrowolnej zasadniczej służby wojskowej rozwiązanie umowy o pracę w okresie powołania do służby może nastąpić jedynie za zgodą pracownika. Nie dotyczy to jednak umów o pracę zawartych na okres próbny oraz na czas określony do 12 miesięcy – te pracodawca może swobodnie rozwiązywać na zasadach ogólnych. Pracodawca może także rozwiązać umowę o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika oraz w przypadku ogłoszenia upadłości lub likwidacji.
  • …i bezskuteczność wypowiedzeń
Także w przypadku tej służby wszelkie wypowiedzenia, których koniec przypada po powołaniu, stają się bezskuteczne, a rozwiązanie umowy może nastąpić jedynie na żądanie pracownika w drodze porozumienia stron.
  • Zatrudnienie na poprzednim stanowisku
Po zwolnieniu ze służby pracownik ma 30 dni na zgłoszenie się do pracodawcy w celu podjęcia pracy. W przypadku takiego zgłoszenia pracodawca jest obowiązany zatrudnić pracownika na poprzednio zajmowanym stanowisku lub na stanowisku równorzędnym pod względem rodzaju pracy oraz wynagrodzenia. Jeżeli pracownik nabył w okresie służby inne lub wyższe kwalifikacje zawodowe, na jego wniosek pracodawca jest obowiązany zatrudnić go w miarę możliwości na stanowisku, które odpowiada tym kwalifikacjom.
Jeżeli pracownik nie zgłosi się do pracodawcy w celu podjęcia pracy, wówczas stosunek pracy wygasa z mocy prawa z upływem tego 30-dniowego terminu. Skutek ten nie występuje, jeżeli niedochowanie terminu nastąpiło z przyczyn usprawiedliwiających nieobecność w pracy. W takim przypadku należy przyjąć, że termin ulega wydłużeniu o okres tej usprawiedliwionej nieobecności (choć ustawa tego nie precyzuje).
  • Ochrona małżonka/małżonki żołnierza
W okresie odbywania służby przez żołnierza nie można rozwiązać umowy o pracę z jego/jej małżonką/małżonkiem. Może to nastąpić wyłącznie z winy tego pracownika oraz w razie ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy.
Zastanawia sens tego ograniczenia. Ustawodawca odwołuje się bowiem do rozwiązania umowy z winy pracownika. Wydaje się, że obejmuje to zarówno rozwiązanie umowy za wypowiedzeniem, jak i bez niego – w obu przypadkach z winy pracownika. Jednakże w przypadku zwolnień grupowych taki pracownik i tak nie jest chroniony przed zwolnieniami, a wszelkie przepisy ochronne, z nielicznymi wyjątkami, są uchylone. W przypadku zatem zwolnień grupowych ochrona nie ma zastosowania do takiego pracownika. To samo dotyczy zwolnień indywidualnych z przyczyn niedotyczących pracownika – jedynym ograniczeniem jest wymóg zgody związku zawodowego (o ile funkcjonuje u danego pracodawcy). Wydaje się zatem, że w praktyce taki zakaz nie będzie funkcjonował.
  • Dodatkowe dni wolne od pracy
Pracownikowi przysługują dwa dni zwolnienia od pracy analogicznie jak w przypadku służby dobrowolnej.
Terytorialna służba wojskowa
Ta służba pozwala na pogodzenie życia zawodowego i prywatnego ze służbą ojczyźnie. Jest formacją dobrowolną – powołanie następuje na wniosek zainteresowanego. Okres powołania wynosi od roku do sześciu lat, przy czym może być przedłużany. Służba może być pełniona w dwojaki sposób:
a) dyspozycyjnie – co najmniej raz w miesiącu przez okres dwóch dni w czasie wolnym od pracy w dniach służby wskazanych przez dowódcę jednostki wojskowej;
b) rotacyjnie w pozostałe dni stosowne do potrzeb Sił Zbrojnych RP, w tym w ramach wezwania do natychmiastowego stawiennictwa. Wykaz dni służby rotacyjnej ustala się na dany rok kalendarzowy. Pracownik żołnierz obrony terytorialnej jest zobowiązany poinformować pracodawcę o tych dniach, a także każdej ich zmianie.
Żołnierz ochrony terytorialnej, który wcześniej nie pełnił czynnej służby wojskowej i nie złożył przysięgi wojskowej, w pierwszym okresie pełni służbę rotacyjną nieprzerwanie przez 16 dni. W tym okresie odbywa szkolenie podstawowe i składa przysięgę wojskową.
  • Rozwiązywanie umów za zgodą pracownika
W przypadku pracowników powołanych do terytorialnej służby wojskowej zasady rozwiązywania umów są analogiczne jak w przypadku obowiązkowej zasadniczej służby wojskowej.
  • Urlop bezpłatny
W przypadku odbywania służby rotacyjnej pracownik korzysta z urlopu bezpłatnego. Udziela się go na wniosek pracownika, a w przypadku wezwania w trybie natychmiastowego stawiennictwa – na podstawie zawiadomienia organu wojskowego.
W okresie urlopu bezpłatnego pracownik zachowuje wszystkie uprawnienia pracownicze za wyjątkiem prawa do wynagrodzenia.
Okres urlopu bezpłatnego jest jednocześnie wliczany do okresu pracy, od którego zależą uprawnienia pracownicze, w tym wymiar urlopu wypoczynkowego za dany rok.
  • Dodatkowa odprawa dla pracownika…
W przypadku powołania pracodawca jest zobowiązany wypłacić pracownikowi odprawę w wysokości dwutygodniowego wynagrodzenia. Odprawa przysługuje tylko raz.
  • …i świadczenie dla pracodawcy
W przypadku służby rotacyjnej pracodawca może otrzymać świadczenie pieniężne za dni tej służby. Świadczenie jest ograniczone do kosztów pracodawcy. Nie zalicza się do nich wynagrodzenia z tytułu zatrudnienia na zastępstwo pracownika czy wynagrodzenia z tytułu powierzenia tego zastępstwa innemu pracownikowi zatrudnionemu dotychczas u tego pracodawcy. Kosztem nie jest też odprawa dla pracownika. Jako że w okresie służby rotacyjnej pracownik korzysta z urlopu bezpłatnego, w praktyce trudno będzie wskazać koszty, które poniósł pracodawca w związku z jego nieobecnością, które mogłyby podlegać rekompensacie.
  • Dodatkowe dni wolne
Na wniosek pracownika, który pełnił terytorialną służbę wojskową rotacyjnie, jednorazowo, nieprzerwanie przez okres co najmniej 30 dni, pracodawca jest obowiązany udzielić mu zwolnienia od pracy po odbyciu tej służby na jeden dzień, bez zachowania prawa do wynagrodzenia.
Niezależnie od powyższego pracownikowi powołanemu do terytorialnej służby wojskowej przysługują, na jego wniosek, dwa dni wolnego od pracy bez wynagrodzenia, chyba że pracownik został powołany w trybie natychmiastowego stawiennictwa.
Zawodowa służba wojskowa
Ten rodzaj służby obejmuje żołnierzy zawodowych. Powołanie następuje na podstawie dobrowolnego zgłoszenia, na czas nieokreślony.
  • Wygaśnięcie stosunku pracy
Z dniem stawienia się pracownika do tej służby stosunek pracy wygasa z mocy prawa. Pracownikowi przysługuje jednocześnie prawo do ostatnio pobieranego wynagrodzenia do końca miesiąca kalendarzowego, w którym ma stawić się do służby. Niezależnie zatem kiedy stawi się do służby, pracownikowi należy wypłacić wynagrodzenie za cały miesiąc (a nie proporcjonalnie do czasu wykonywania pracy). Ten obowiązek obejmuje wypłatę nie tylko wynagrodzenia zasadniczego, lecz także innych stałych dodatków, np. funkcyjnego.
Aktywna i pasywna rezerwa
Służbę w aktywnej rezerwie pełni się raz na kwartał jednorazowo przez co najmniej dwa dni w czasie wolnym od pracy oraz jednorazowo przez 14 dni co najmniej raz na trzy lata. Ten rodzaj służby może być również pełniony w trybie natychmiastowego stawiennictwa. Dni służby określa dowódca jednostki wojskowej. Pracownik jest zobowiązany poinformować o tych dniach i ich zmianie swojego pracodawcę.
Z kolei pasywna rezerwa sprowadza się do odbywania ćwiczeń wojskowych, a także udziału w zwalczaniu klęsk żywiołowych, w akcjach poszukiwawczych oraz ratowaniu życia ludzkiego. Ćwiczenia wojskowe nie mogą przekraczać łącznie 90 dni w ciągu roku. Przy czym żołnierz może odbywać ćwiczenia wojskowe trwające do 24 godzin nie więcej niż trzy razy w roku, a pozostałe ćwiczenia raz w roku.
W obu przypadkach ustawodawca nie przewidział udzielania urlopu bezpłatnego na okres służby w rezerwie. W związku z tym należy uznać, że okres służby stanowi usprawiedliwioną nieobecność w pracy, za którą pracownikowi nie przysługuje wynagrodzenie.
Przy rezerwie pracodawcy przysługuje również rekompensata kosztów – na analogicznych zasadach jak w przypadku terytorialnej służby wojskowej.
Pracownikom pełniącym służbę w rezerwie pracodawca jest również zobowiązany udzielić zwolnienia od pracy bez zachowania prawa do wynagrodzenia na dwa dni, chyba że powołanie następuje w trybie natychmiastowego stawiennictwa.
Nowe regulacje, choć tak potrzebne z punktu widzenia uregulowania statusu pracowników żołnierzy, budzą szereg wątpliwości interpretacyjnych. Ryzyko sporów z pracownikami żołnierzami na tle tych przepisów jest tym większe, że rośnie liczba osób odbywających różne rodzaje służb wojskowych. Cała zatem nadzieja w doktrynie i orzecznictwie, które zapewne już wkrótce zajmie się analizą nowych przepisów.