Wbrew powszechnej opinii nie zostali oni dopuszczeni do unijnego rynku pracy na takich samych zasadach jak obywatele UE. Mogą być zatrudniani najwyżej w kraju, w którym korzystają z ochrony tymczasowej. Zatem w Polsce albo za zachodnią granicą także przez polskiego pracodawcę. Autorką jest dr Katarzyna Styrna-Bartman radca prawny, dr nauk prawnych Uniwersytetu w Ratyzbonie, Kancelaria BLU z Wrocławia.
Państwa Unii Europejskiej 4 marca 2022 r. ustaliły, że przyjazd obywateli Ukrainy niezdolnych do powrotu do swojego kraju pochodzenia z powodu rosyjskiej agresji wojskowej ma charakter masowego napływu wysiedleńców w rozumieniu dyrektywy 2001/55/WE (decyzja wykonawcza Rady [UE] 2022/382 z 4 marca 2022 r. stwierdzająca istnienie masowego napływu wysiedleńców z Ukrainy w rozumieniu art. 5 dyrektywy 2001/55/WE i skutkująca wprowadzeniem tymczasowej ochrony; dalej: decyzja 2022/382). Na jej podstawie wszystkie państwa UE zobowiązane są do udzielenia ochrony tymczasowej Ukraińcom, którzy 24 lutego 2022 r. lub później opuścili Ukrainę w wyniku inwazji wojsk rosyjskich. Ochrona tymczasowa ma być przyznawana szybko i bez zbędnych formalności, a jej zakres obejmuje m.in. legalizację pobytu, zapewnienie dostępu do świadczeń socjalnych danego państwa czy też rynku pracy. Ma ona charakter regionalny, co oznacza, że jest przyznawana tylko na terytorium tego państwa UE, w którym Ukrainiec będzie chciał skorzystać z ochrony tymczasowej.
W odniesieniu do dostępu do rynku pracy oznacza to, że w każdym przypadku to prawo danego państwa członkowskiego będzie wyznaczać zasady podejmowania i wykonywania zatrudnienia. Ukraińcy uciekający przed wojną nie będą zatem mogli korzystać z tych wszystkich swobód gwarantujących dostęp do unijnego rynku pracy, z których korzystają obywatele UE. Delegowanie Ukraińców korzystających z tymczasowej ochrony w Polsce do innych krajów UE w ramach unijnej swobody świadczenia usług nie ma więc obecnie podstaw prawnych.
Z ograniczeniami
Zgodnie z motywem 16 decyzji 2022/382 tymczasowa ochrona powinna umożliwić wysiedleńcom korzystanie w całej UE ze zharmonizowanych praw, które zapewniają odpowiedni poziom ochrony. Nie oznacza to jednak nieograniczonego dostępu do rynku pracy w całej UE dla osób korzystających z tymczasowej ochrony, lecz dostęp do rynku pracy tego państwa członkowskiego, w którym Ukrainiec będzie chciał skorzystać z tymczasowej ochrony. Po uzyskaniu dokumentu pobytowego zgodnie z dyrektywą 2001/55/WE osoba korzystająca z tymczasowej ochrony będzie mogła korzystać z praw wynikających z tymczasowej ochrony tylko w tym państwie członkowskim, które wydało jej dokument pobytowy. Uchodźca korzystający z ochrony tymczasowej będzie miał dostęp do rynku pracy tam, gdzie uzyska dokumenty pobytowe. Ukrainiec korzystający z ochrony tymczasowej w Polsce będzie np. miał dostęp do krajowego rynku pracy, z wyłączeniem jednak możliwości korzystania z niemieckiego rynku pracy. Artykuł 22 ust. 1 ustawy o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa (dalej: specustawa ukraińska) stanowi bowiem wprost, że prawo do wykonywania pracy odnosi się w przypadku korzystania z tymczasowej ochrony wyłącznie do pracy na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Podobne regulacje można znaleźć np. w prawie niemieckim. W punkcie 8.5. zaleceń wydanych przez Federalne Ministerstwo Spraw Wewnętrznych w Niemczech 14 marca 2022 r. (pismo M3-21000/33#6) w związku z wdrożeniem na terytorium Niemiec decyzji 2022/382 wskazano, że na terytorium Niemiec zastosowanie znajdzie par. 31 niemieckiego rozporządzenia Beschäftigungsverordnung, zgodnie z którym nie jest wymagane zezwolenie Federalnej Agencji Pracy na podejmowanie pracy na terytorium Niemiec w przypadku posiadania przez obcokrajowca pozwolenia na pobyt wydanego na podstawie par. 24 niemieckiej ustawy pobytowej (Aufenthaltsgesetz). Warto wskazać, że to właśnie ten przepis prawa niemieckiego będzie podstawą wydawania pozwoleń na pobyt dla Ukraińców poszukujących ochrony tymczasowej na terytorium Niemiec w związku z wojną.
Oznacza to, że krajowy pracodawca nie będzie miał możliwości delegowania do pracy na terytorium Niemiec obywatela Ukrainy, którego pobyt na terytorium Polski uznaje się za legalny na podstawie art. 2 ust. 1 specustawy ukraińskiej. Nie zmieniają się jednak dotychczasowe zasady delegowania pracowników w ramach swobody świadczenia usług wobec tych pracowników z Ukrainy, którzy byli zatrudnieni na terytorium Polski przed 24 lutego 2022 r. i korzystali z możliwości wykonywania pracy np. w Niemczech na podstawie wizy Vander Elst wydawanej przez Ambasadę Niemiec w Warszawie.
Warto także zwrócić uwagę na art. 11 ust. 2 specustawy ukraińskiej, zgodnie z którym wyjazd obywatela Ukrainy z Polski na okres powyżej jednego miesiąca pozbawia Ukraińca uprawnienia, o którym mowa w 2 ust. 1 ustawy, czyli de facto legalności pobytu na terytorium Polski.
Członkowie rodziny
Ciekawie kształtuje się także sytuacja prawna tych rodzin, które dołączyły do pracującego już w UE członka ich rodziny (obywatela Ukrainy) po 24 lutego 2022 r. Sytuacje takie nie są odosobnione. Powstaje pytanie, czy Ukrainiec pracujący już w Polsce przed 24 lutego 2022 r. będzie mógł także skorzystać z tymczasowej ochrony w wybranym państwie wspólnoty europejskiej. Wydaje się, że odpowiedź na to pytanie powinna być twierdząca. Z jednej strony taka osoba będzie mogła nadal przebywać na terytorium Polski legalnie na podstawie posiadanych dokumentów pobytowych, nawet jeżeli stracą one ważność po 24 lutego 2022 r. Zgodnie bowiem z przepisami specustawy ukraińskiej (art. 42) zarówno pobyty na wizie krajowej, jak i na podstawie zezwolenia na pobyt czasowy ulegają przedłużeniu do 31 grudnia 2022 r., jeżeli ostatni dzień pobytu obywatela Ukrainy w Polsce przypadałaby po 24 lutego 2022 r.
Jeżeli uchodźcy (np. żona i dzieci), a wraz z nimi członek rodziny przebywający już w Polsce przed 24 lutego 2022 r., postanowią jednak szukać ochrony tymczasowej w innym kraju UE, np. w Niemczech, członek rodziny przebywający w Polsce przed 24 lutego 2022 r. powinien być także objęty wspólnotowymi regulacjami ochronnymi. Mimo braku jednoznacznych przepisów postanowienia decyzji 2022/382 (szczególnie art. 2 ust. 1 pkt c), a także wskazane wyżej zalecenia niemieckiego Federalnego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych z 14 marca 2002 r. w punkcie dotyczącym definicji „bliskiego krewnego” (pkt 1.c) pozwalają przyjąć założenie, zgodnie z którym pod pojęciem członków rodziny można rozumieć także te osoby, które pozostawały w określonej relacji rodzinnej z uchodźcą, nawet jeżeli osoby te tymczasowo nie przebywały na terytorium Ukrainy 24 lutego 2022 r. z powodu urlopu lub względów zawodowych.©℗
Rynek pracy dla uchodźców za Odrą
Podstawą legalnego pobytu Ukraińców poszukujących ochrony tymczasowej na terytorium Niemiec będzie par. 24 ust. 1 niemieckiej ustawy pobytowej (Aufenthaltsgesetz). W ten sposób prawo niemieckie realizuje zasady dyrektywy 2001/55/WE oraz decyzji 2022/382, zapewniając uchodźcom z Ukrainy prawo do legalnego pobytu w Niemczech uzasadnione względami humanitarnymi. Szczegóły pomocy państwa niemieckiego dla Ukraińców oraz zasady ich pobytu na terytorium Niemiec są uregulowane w rozporządzeniu Federalnego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych z 9 marca 2022 r. (Ukraine-Aufenthalts-Übergangsverordnung).
Ukrainiec zainteresowany legalizacją pobytu w Niemczech powinien udać się do właściwego dla miejsca zamieszkania urzędu do spraw obcokrajowców i uzyskać tam pozwolenie na pobyt, które jednocześnie będzie uprawniać uchodźcę do korzystania z niemieckiego rynku pracy bez ograniczeń. Powyższe dotyczy także osób, które wjechały do Niemiec na podstawie paszportu biometrycznego, jeżeli są zainteresowane podjęciem pracy. Zgodnie bowiem z wyjaśnieniami niemieckiego Ministerstwa Pracy i Spraw Socjalnych właściwy urząd, wydając zezwolenie na pobyt na podstawie par. 24 ust. 1 ustawy pobytowej, udzieli jednocześnie zezwolenia na pracę, a stosowna adnotacja będzie znajdować się na wydanym przez urząd dokumencie pobytowym. Co ważne, pracownicy z Ukrainy mogą być także zatrudnieni w charakterze pracowników tymczasowych, co dotychczas było praktycznie niemożliwe na rynku niemieckim. Może to stanowić także szansę dla polskich przedsiębiorców, którzy na podstawie dotychczasowych regulacji prawnych nie dysponowali żadnymi podstawami prawnymi, aby legalnie zatrudniać pracowników posiadających ukraińskie obywatelstwo do pracy w ramach agencji pracy tymczasowej na terytorium Niemiec. O ile zatem delegowanie Ukraińca zarejestrowanego w Polsce jest w świetle obowiązujących przepisów nieuzasadnione, o tyle już zatrudnienie Ukraińca objętego ochroną tymczasową w Niemczech w agencji pracy tymczasowej będzie legalne. ©℗
Nabiera to znaczenia praktycznego szczególnie w przypadkach, w których uchodźcy poszukiwaliby ochrony tymczasowej np. w Niemczech w sytuacji, w której jeden z członków rodziny w dacie inwazji na Ukrainę legalnie przebywał na terytorium Polski. Ta okoliczność nie powinna stać na przeszkodzie, aby przyznać takiej osobie ochronę tymczasową w Niemczech i zagwarantować dostęp bezpośrednio do niemieckiego rynku pracy. W takiej sytuacji przy założeniu legalnego pobytu obcokrajowca w Niemczech na podstawie specjalnych regulacji dla uchodźców z Ukrainy krajowy (polski) pracodawca mógłby także rozważyć zatrudnienie takiego Ukraińca bezpośrednio na terytorium Niemiec z pominięciem zatrudnienia w Polsce.
Niezbędne formalności
Obecna sytuacja związana z migracją obywateli Ukrainy w ramach UE otwiera nowe możliwości pracy na zachodnich rynkach dla tych pracodawców, którzy zatrudniają Ukraińców. Zatrudnienie Ukraińca korzystającego z tymczasowej ochrony na terytorium Niemiec nie wymaga rejestracji odrębnego podmiotu w Niemczech w postaci spółki czy oddziału. Pracodawca z Polski zainteresowany taką formułą zatrudnienia Ukraińca będzie natomiast zobowiązany dopełnić wszelkich formalności na terytorium Niemiec, w tym uzyskać numer przedsiębiorstwa (Betriebsnummer) oraz zgłosić pracowników do niemieckiego systemu ubezpieczeń społecznych. Zgodnie bowiem z rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 987/2009 dotyczącym wykonywania rozporządzenia (WE) nr 883/2004 w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego pracodawca, którego siedziba lub miejsce prowadzenia działalności znajdują się poza terytorium właściwego państwa członkowskiego, zobowiązany jest do wypełniania wszystkich obowiązków wynikających z ustawodawstwa mającego zastosowanie do jego pracowników, w szczególności obowiązku zapłacenia składek przewidzianych w tym ustawodawstwie, tak jakby jego siedziba lub miejsce prowadzenia działalności znajdowały się we właściwym państwie członkowskim. Warto przy tym podkreślić, że wykorzystanie instytucji zaświadczeń A1 na podstawie rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 883/2004 w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego byłoby w takiej sytuacji niemożliwe. W omawianym przypadku nie ma bowiem mowy o delegowaniu pracowników w ramach unijnej swobody świadczenia usług. Nawet jeżeli pracodawca z Polski będzie wykonywać usługi na terytorium Niemiec, zatrudniając na terytorium Niemiec pracowników z Ukrainy, to odbędzie się to z pominięciem procedury delegowania. Prawo do legalnego pobytu i pracy ukraińskiego pracownika na terytorium Niemiec będzie zaś uzasadnione zastosowaniem dyrektywy 2011/55/WE i szczególną sytuacją na Ukrainie.
Podstawa prawna
•art. 2 ust. 1, art. 11 ust. 2, art. 22 ust. 1, art. 42 ustawy z 12 marca 2022 r. o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium Niemiec (Dz.U. poz. 583)
•art. 5 dyrektywy Rady 2001/55/WE z 20 lipca 2001 r. w sprawie minimalnych standardów przyznawania tymczasowej ochrony na wypadek masowego napływu wysiedleńców oraz środków wspierających równowagę wysiłków między państwami członkowskimi związanych z przyjęciem takich osób wraz z jego następstwami (Dz.Urz. UE z 2001 r. L 212, s. 12)
•rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 883/2004 z 29 kwietnia 2004 r. w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego (Dz.Urz. UE z 2004 r. L 166, s. 1)
•rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 987/2009 z 16 września 2009 r. dotyczące wykonywania rozporządzenia (WE) nr 883/2004 w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego (Dz.Urz. UE z 2009 r. L 284, s. 1)
•art. 2 ust. 1, art. 22 ust. 1 ustawy z 12 marca 2022 r. o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa (Dz.U. poz. 583; ost.zm. Dz.U. z 2022 r. poz. 684)
