W obu przypadkach decyzję w tej sprawie będzie musiał wydać w ciągu pięciu lat od wypłaty. Na dochodzenie pierwszej należności będzie miał jednak tylko trzy lata, a nie dziesięć
Jeżeli doszło do wypłaty nienależnego świadczenia z ubezpieczeń społecznych, to ZUS może domagać się zwrotu od osoby, która je pobrała. Ponadto może domagać się zwrotu także od płatnika składek, jeśli to wskutek jego zachowania doszło do nienależnej wypłaty świadczenia. Zbliżone zasady dotyczą zwrotu nienależnie pobranego świadczenia postojowego, mimo że nie jest to świadczenie z ubezpieczeń społecznych. Podstawą zwrotu nie jest wtedy ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych (dalej: ustawa systemowa), ale ustawa o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych (dalej: specustawa o COVID-19). Przepisy są podobne, choć nie takie same.

Zła wiara

Zgodnie z ogólnymi zasadami wynikającymi z art. 84 ust. 1 ustawy systemowej osoba, która pobrała nienależne świadczenie z ubezpieczeń społecznych, jest obowiązana do jego zwrotu wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie w wysokości i na zasadach określonych przepisami prawa cywilnego. Za nienależne uważa się:
1) świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie prawa do nich albo wstrzymanie ich wypłaty w całości lub w części, jeżeli osoba je pobierająca była pouczona o braku prawa do ich pobierania;
2) świadczenia przyznane lub wypłacone na podstawie nieprawdziwych zeznań lub fałszywych dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzania w błąd organu wypłacającego.
Zatem obowiązek zwrotu pobranego świadczenia obciąża osobę, która uzyskała je w złej wierze, mając świadomość jego nienależności. Dotyczy to zarówno osoby, która została odpowiednio pouczona o okolicznościach dotyczących braku prawa do tego świadczenia, jak i osoby, która uzyskała je na podstawie nieprawdziwych zeznań lub fałszywych dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzenia w błąd ZUS.

Zobowiązany płatnik

Jeżeli pobranie nienależnego świadczenia zostało spowodowane przekazaniem przez płatnika składek lub inny podmiot nieprawdziwych danych mających wpływ na prawo do świadczeń lub na ich wysokość, to obowiązek zwrotu tych świadczeń wraz z odsetkami obciąża odpowiednio płatnika składek lub inny podmiot. Jeśli więc firma podała nieprawdziwe dane w dokumentach dotyczących swego pracownika, to wówczas jest zobowiązana do zwrotu nienależnie wypłaconych mu np. zasiłków. Może to dotyczyć podania nieprawdziwych danych w zaświadczeniach o zatrudnieniu i wynagrodzeniu lub w świadectwie pracy pracownika. Płatnik może być więc zobowiązany do zwrotu, mimo że nie jest on beneficjentem tego świadczenia.
Stanowisko Sądu Najwyższego dotyczące zasad odpowiedzialności płatnika składek nie jest konsekwentne i można znaleźć wiele sprzecznych wypowiedzi na ten temat. Trzeba uznać, że nieaktualne jest już stanowisko SN, według którego obowiązek zwrotu wypłaconych nienależnie świadczeń obciąża płatnika składek tylko wówczas, gdy brak jest podstaw do żądania takiego zwrotu bezpośrednio od osoby, której to świadczenie wypłacono. Obecnie dominuje odmienne stanowisko wyrażone w wyroku SN z 7 lutego 2018 r., sygn. akt II UK 673/16, gdzie zaznaczono, że dochodzenie odpowiedzialności od płatnika nie musi być poprzedzone dochodzeniem odpowiedzialności osoby, która pobrała nienależne świadczenie. Dodano przy tym, że jeżeli spełnione są przesłanki zwrotu po stronie osoby, która pobrała nienależne świadczenie, i jednocześnie pobranie tych świadczeń zostało spowodowane przekazaniem przez płatnika nieprawdziwych danych (art. 84 ust. 1, 2 i 6 ustawy systemowej), to ZUS ma wybór, kogo obciążyć obowiązkiem zwrotu. Wybór dłużnika należy więc do ZUS, który może wziąć również pod uwagę skuteczność egzekucji świadczenia. Podobnie w uchwale siedmiu sędziów SN z 11 grudnia 2019 r., sygn. akt III UZP 7/19, potwierdzono, że ZUS może wybrać płatnika składek jako podmiot zobowiązany do zwrotu świadczenia pobranego nienależnie przez świadczeniobiorcę. Według SN obowiązujące regulacje wcale nie wymagają od ZUS, aby wyczerpał wszelkie dostępne w konkretnych okolicznościach faktycznych środki wobec ubezpieczonego, a dopiero później żądał zwrotu należności od płatnika. Obowiązek zwrotu nienależnie pobranego świadczenia spowodowany przekazaniem nieprawdziwych danych mających wpływ na prawo do świadczeń lub ich wysokość obciąża tego płatnika niezależnie od obowiązku zwrotu świadczenia spoczywającego bezpośrednio na osobie, która je pobrała. Trzeba podkreślić, że prezentowany obecnie przez SN pogląd jest zdecydowanie mniej korzystny dla płatników składek i stanowi ułatwienie dla ZUS. Można się więc spodziewać, że płatnicy będą znacznie częściej wzywani przez ZUS do zwrotu świadczeń nienależnie pobranych np. przez ich pracowników lub zleceniobiorców. [przykład]

przykład

Nieprawdziwe informacje w świadectwie pracy
Pani Jolanta przez dwa lata przebywała na urlopie bezpłatnym. Mimo to pracodawca nie wskazał, że w czasie zatrudnienia korzystała ona z takiego urlopu. Pani Jolanta dołączyła to świadectwo pracy do swojego wniosku o emeryturę. Wskutek nieprawdziwej informacji przyznano jej prawo do emerytury. Jednak po roku pobierania przez nią emerytury ZUS na podstawie nowych dokumentów ustalił, że korzystała ona z dwuletniego urlopu bezpłatnego i de facto nie spełniała warunków do uzyskania emerytury. ZUS wstrzymał wówczas wypłatę świadczenia i zobowiązał byłego pracodawcę do zwrotu kwoty nienależnie wypłaconej emerytury wraz z odsetkami ustawowymi. Pracodawca złożył odwołanie do sądu, który jednak je oddalił, uznając, że zaskarżona decyzja ZUS była prawidłowa. ©℗

Inny okres przedawnienia

Zbliżone zasady obowiązują przy zwrocie świadczenia postojowego określonego w art. 15zq specustawy o COVID-19. Świadczenie to przysługuje, gdy w następstwie wystąpienia COVID-19 doszło do przestoju w prowadzeniu działalności, odpowiednio przez osobę prowadzącą pozarolniczą działalność gospodarczą albo przez zleceniodawcę lub zamawiającego, z którymi została zawarta umowa cywilnoprawna. O konieczności zwrotu tego świadczenia stanowi art. 15zx, zgodnie z którym osoba, która pobrała nienależnie świadczenie postojowe, jest obowiązana do jego zwrotu wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie, w wysokości i na zasadach określonych przepisami prawa cywilnego.
Nienależnie pobrane świadczenie postojowe zostało zdefiniowane nieco inaczej niż nienależnie pobrane świadczenie z ubezpieczeń społecznych. Zgodnie z definicją zawartą w specustawie za nienależne uznaje się:
  • świadczenie przyznane lub wypłacone na podstawie fałszywych oświadczeń lub dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzenia w błąd przez osobę pobierającą świadczenie lub odpowiednio zleceniodawcę lub zamawiającego;
  • świadczenie wypłacone osobie innej niż osoba uprawniona z przyczyn niezależnych od ZUS.
Decyzja zobowiązująca do zwrotu nienależnie pobranego świadczenia postojowego może być wydana najpóźniej w ciągu pięciu lat od dnia, w którym je wypłacono. ZUS ma więc dużo czasu na ustalenie obowiązku zwrotu tego świadczenia. Należności te przedawniają się z upływem trzech lat, licząc od uprawomocnienia się decyzji. To znacznie krótszy okres przedawnienia od tego określone-go dla nienależnie pobranych świadczeń z ubezpieczeń społecznych. Przedawniają się one bowiem po upływie 10 lat od dnia uprawomocnienia się decyzji. W obu przypadkach ZUS ma pięć lat na jej wydanie.
Podstawa prawna
• art. 84 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 266; ost.zm. Dz.U. z 2020 r. poz. 695)
• art. 15zq i 15zx ustawy z 2 marca 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 374; ost.zm. Dz.U. z 2020 r. poz. 875)