Regularne wizyty u lekarza są koniecznością w trakcie zatrudnienia. Ale czy również wtedy, gdy pracownik faktycznie nie wykonuje swoich zadań, bo zajmuje się działalnością związkową albo jest w okresie wypowiedzenia? Zdania są podzielone, choć wszyscy wskazują, że przechodzenie kontroli stanu zdrowia w tym czasie często jest pozbawione sensu
Oczywiste jest, że gdy pracownik zaczyna korzystać ze zwolnienia z obowiązku świadczenia pracy, to ma aktualne orzeczenie o braku przeciwwskazań do pracy na określonym stanowisku (w warunkach pracy opisanych w skierowaniu na badania lekarskie). Bez niego pracodawca nie dopuściłby go bowiem do pracy (art. 229 par. 4 kodeksu pracy; dalej: k.p.). Kłopot w tym, że gdy utraci ono ważność w czasie zwolnienia, to nie wiadomo, czy pracodawca ma kierować tego zatrudnionego na kolejne badania okresowe, czy nie. Eksperci nie są zgodni w tej sprawie. Z kolei resort pracy uważa, że badania trzeba wykonywać zawsze – nawet wtedy, gdy, jak sam zauważa, jest to niecelowe. Nie przewiduje jednak zmiany przepisów w najbliższym czasie.
Bez wyjątków
Nowy pracownik ma wykonać badania wstępne, pozostający w zatrudnieniu – okresowe, a nieobecny w pracy dłużej niż 30 dni z powodu choroby – kontrolne (art. 229 par. 1 i 2 k.p.). O ile przy wstępnych istnieją wyjątki (art. 229 par. 11 i 12 k.p.), o tyle przy okresowych ich nie ma. I to nadaje im cechy bezwzględności, na co zwracają uwagę w swoich opiniach radca prawny Monika Krzyszkowska-Dąbrowska i adwokat Agata Mierzwa. Muszą być więc wykonane bez względu na okoliczności.
To pierwszy z argumentów za stanowiskiem, że pracodawca powinien wystawić skierowanie na takie badanie także wtedy, gdy pracownik jest zwolniony ze świadczenia pracy. Bo zobowiązuje go do tego art. 229 par. 4a k.p. i należy to do jego obowiązków w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, a konkretnie profilaktycznej ochrony (rozdział VI działu X kodeksu pracy). A takie obowiązki mają charakter bezwarunkowy, bo obciążają pracodawcę bez względu na sposób świadczenia pracy przez pracownika (tak Sąd Najwyższy w wyroku z 13 kwietnia 2017 r., sygn. akt I PK 146/16).
Zatrudnienie trwa
Także zwolnienie z obowiązku świadczenia pracy na okres kadencji w zarządzie zakładowej organizacji związkowej nie zawiesza stosunku pracy. Zatrudnienie trwa również wtedy, gdy w okresie wypowiedzenia pracownik nie wykonuje pracy. Różnica między oboma zwolnieniami jest taka, że związkowiec może (choć nie musi) być w tym czasie wynagradzany, a pozostający na wypowiedzeniu – musi. Wynika to z art. 31 ust. 2 ustawy z 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (t.j. Dz.U. z 2015 r. poz. 1881 ze zm.) i art. 362 k.p. W obu jednak przypadkach pracownik jest objęty innymi niż świadczenie pracy obowiązkami pracowniczymi, w tym realizacją badań okresowych (art. 211 pkt 5 k.p.). Ma przecież wciąż status pracownika. I jeśli otrzyma skierowanie na badania, musi się im poddać (por. wyrok SN z 10 stycznia 2006 r., sygn. akt I PK 131/05).
To jest kolejny argument za twardym podejściem do wykonywania badań okresowych w czasie zwolnienia ze świadczenia pracy.
Stanowisko Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej z 12 stycznia 2018 r.
Dziennik Gazeta Prawna
Do obowiązków zarówno pracodawcy, jak i pracownika wynikających z nawiązania stosunku pracy, a co za tym idzie z wymagań zawartych w art. 229 par. 2 i par. 4 Kodeksu pracy (Dz.U. z 2016 r., poz. 1666, z późn. zm.) wynika m.in., że każdy pracownik podlega okresowym badaniom lekarskim, a pracodawca nie może dopuścić do pracy pracownika bez aktualnego orzeczenia lekarskiego stwierdzającego brak przeciwwskazań do pracy na określonym stanowisku w warunkach pracy opisanych w skierowaniu na badania lekarskie. Zgodnie z art. 229 par. 3 k.p. okresowe i kontrolne badania lekarskie powinny być przeprowadzane w miarę możliwości w godzinach pracy.
Zasady udzielania zwolnienia z obowiązku świadczenia pracy zostały określone w rozporządzeniu Rady Ministrów z 11 czerwca 1996 r. w sprawie trybu udzielania urlopu bezpłatnego i zwolnień od pracy pracownikom pełniącym z wyboru funkcje w związkach zawodowych oraz zakresu uprawnień przysługujących pracownikom w czasie urlopu bezpłatnego i zwolnień od pracy (Dz.U. nr 71, poz. 336). Zwolnienie to jest realizowane w ramach istniejącego już stosunku pracy i powoduje modyfikację treści stosunku pracy działacza związkowego (wyrok Sądu Najwyższego z 19 czerwca 2012 r., sygn. akt II PK 270/11, Lex nr 1254674).
W związku z powyższym, jeżeli pracownik i pracodawca pozostają ze sobą w stosunku pracy, wymagania prawne dotyczące konieczności posiadania przez pracownika aktualnego orzeczenia lekarskiego o braku przeciwwskazań do podjęcia pracy powinny zostać spełnione.
Niemniej w praktyce realizacja tego wymagania w stosunku do pracownika zwolnionego z obowiązku świadczenia pracy w okresie wypowiedzenia może być niecelowa. Pracownik nie będzie w tym czasie świadczył pracy na określonym stanowisku, a zatrudnienie ustanie po upływie okresu wypowiedzenia, w związku z tym pracodawca nie naruszy wymagań art. 229 par. 2 i par. 4 k.p., ponieważ nie dopuści do pracy pracownika bez aktualnego orzeczenia lekarskiego stwierdzającego brak przeciwwskazań do pracy na określonym stanowisku w warunkach pracy opisanych w skierowaniu na badania lekarskie (pracownik nie będzie wykonywał zadań związanych z pełnieniem obowiązków na danym stanowisku). Obowiązek pracodawcy skierowania pracownika na badania wynikający z wyżej powołanej normy prawnej wiąże się natomiast z kwestią bezpieczeństwa i higieny pracy. Dopuszczenie do wykonywania pracy pracownika bez potwierdzenia zachowania zdolności do pracy byłoby obciążone ryzykiem z punktu widzenia bezpiecznego wykonywania pracy.
Uzupełnienie z 31 stycznia 2018 r.
W każdej z wymienionych sytuacji [w przypadku pracownika zwolnionego z obowiązku świadczenia pracy w związku z pełnieniem funkcji w związku zawodowym oraz w okresie wypowiedzenia – red.] pracownik podlega obowiązkowym badaniom okresowym, gdyż pozostaje z pracodawcą w stosunku pracy. Obowiązujące przepisy prawa nie uwzględniają odstępstw w tym zakresie.
W związku z powyższym, jeżeli pracownik i pracodawca pozostają ze sobą w stosunku pracy, wymagania prawne dotyczące konieczności posiadania przez pracownika aktualnego orzeczenia lekarskiego o braku przeciwwskazań do podjęcia pracy, powinny zostać spełnione, co zostało zawarte w udzielonej wcześniej odpowiedzi.
Ponadto, w odpowiedzi na zapytanie: czy Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej rozważa zmianę przepisów w tym zakresie, informujemy, że obecnie nie przewiduje się zmiany przedmiotowej regulacji Kodeksu pracy.
Zakaz nie działa
Praca nie jest wykonywana podczas zwolnienia z jej świadczenia. Nie ma zatem powodu, aby pracownik przedstawiał pracodawcy aktualne orzeczenie o braku przeciwwskazań. Zakaz dopuszczania do pracy tu po prostu nie działa. I to tak długo, jak długo pracownik nie wraca do realizacji obowiązków służbowych. Bezzasadne jest więc wypisywanie jakiegokolwiek skierowania na badanie do momentu ponownego podjęcia pracy. Takiego zdania są radca prawny Robert Stępień i adwokat Piotr Wojciechowski. W pewnej mierze przychylają się do tej opinii Monika Krzyszkowska-Dąbrowska i Agata Mierzwa.
Taka jest pierwsza część uzasadnienia do interpretacji zakładającej brak obowiązku przeprowadzania badań okresowych podczas zwolnienia ze świadczenia pracy. Druga opiera się na stanowisku SN wyrażonym w wyroku z 20 marca 2008 r. (sygn. akt II PK 214/07). Sąd stwierdził, że nie jest konieczne przejście badań kontrolnych przed rozpoczęciem urlopu wypoczynkowego, ponieważ ich brak nie stoi w sprzeczności z istotą urlopu. Z tym wiąże się trzecia część uzasadnienia: celu badań. Są one przeprowadzane, aby ustalić stan zdrowia pracownika i przydatność do pracy na danym stanowisku. I tu rodzi się zasadne pytanie: po co to robić w okresie, w którym pracownik jest zwolniony z tej pracy.
Kary nie będzie
Pracodawca, który nie przestrzega przepisów bhp, naraża się na karę. Takie działanie jest bowiem wykroczeniem, zagrożonym grzywną od 1 tys. do 30 tys. zł (art. 283 par. 1 k.p.). I co do zasady może ona zostać nałożona za nieposiadanie aktualnych badań lekarskich pracownika. Spełnienie tego wymogu obciąża przecież pracodawcę (tak Wojewódzki Sąd Administracyjny w Szczecinie w wyroku z 12 sierpnia 2010 r., sygn. akt II SA/Sz 542/10). Jednak eksperci uspokajają: o karze za brak orzeczenia w trakcie zwolnienia pracownika z obowiązku świadczenia pracy nie może być mowy.
OPINIE EKSPERTÓW
Obowiązek bezwzględny, choć wątpliwy
Agata Mierzwa adwokat, partner w Domański Zakrzewski Palinka sp. komandytowa / Dziennik Gazeta Prawna
Obowiązek pracodawcy skierowania pracownika na okresowe badania w trakcie trwania stosunku pracy ma charakter bezwzględny. Nie ma przepisu, który znosiłby go w razie zwolnienia z obowiązku świadczenia pracy. Są jednak w tej sprawie wątpliwości. Orzeczenie lekarskie zaświadczające brak przeciwwskazań do pracy na określonym stanowisku jest bowiem niezbędne, aby dopuścić pracownika do tej pracy, a ta zasadniczo nie jest przecież świadczona w okresie zwolnienia. Niemniej jednak również w takiej sytuacji stosunek pracy między pracodawcą a pracownikiem trwa. Pracodawca pozostaje odpowiedzialny za bhp, a obowiązkiem każdego pracownika jest poddanie się obligatoryjnym badaniom lekarskim.
Pracownik wykonujący funkcję w zarządzie organizacji związkowej świadczy u swojego pracodawcy pracę inną niż wynikająca ze stosunku zobowiązaniowego łączącego go z pracodawcą (por. wyrok SN z 3 marca 2015 r., sygn. akt I PK 176/14). Po jej zakończeniu (np. w razie rezygnacji) powraca do pracy na zajmowanym stanowisku. Z kolei pracownik zwolniony z obowiązku świadczenia pracy w okresie wypowiedzenia przez pracodawcę może np. (zasadniczo, jeżeli wyrazi na to zgodę) wrócić czasowo do pracy choćby w celu przekazania obowiązków. Dlatego w okresie zwolnienia obowiązek skierowania pracownika na badania okresowe, jeżeli poprzednie utraciły ważność, powinien być przez pracodawcę realizowany.
Formalizm mógłby przegrać z niecelowością badań
Robert Stępień radca prawny w kancelarii Raczkowski Paruch / Dziennik Gazeta Prawna
Przepisy nie wyłączają obowiązku skierowania na badania okresowe w trakcie zwolnienia pracownika z obowiązku świadczenia pracy. Z formalnego punktu widzenia taki obowiązek jest więc aktualny w całym okresie zatrudnienia, bez względu na sytuację. Zapewne też taką interpretację zastosuje inspektor pracy w razie kontroli i wykrycia, że dany pracownik nie ma aktualnych badań lekarskich.
Moim zdaniem takie podejście jest zbyt formalistyczne. Nie można bowiem abstrahować od tego, że badania przeprowadza się w celu sprawdzenia zdolności pracownika do danej pracy. Jeśli zatem pracownik jest z obowiązku świadczenia pracy zwolniony (np. w okresie wypowiedzenia) i wiadomo, że nie będzie już jej świadczyć na rzecz firmy, kierowanie go na badanie jest bezcelowe. Podobne stanowisko wynika z orzecznictwa sądowego w odniesieniu do braku obowiązku kierowania pracownika na badania kontrolne przed rozpoczęciem urlopu wypoczynkowego.
Aktualne orzeczenie o braku przeciwwskazań do wykonywania danej pracy może być przez pracownika wykorzystane w kolejnej pracy, co mogłoby uzasadniać konieczność wystawienia skierowania na badania okresowe. Nie jest to jednak argument przekonujący. Po pierwsze, pracownik nie ma obowiązku przedstawienia aktualnego orzeczenia w nowej pracy, a po drugie, jego brak nie pozbawia pracownika możliwości jej podjęcia, bo nowy pracodawca skieruje go na wstępne badania lekarskie.
Pracodawca nie musi, ale może wystawić skierowanie
Piotr Wojciechowski adwokat specjalizujący się w prawie pracy / Dziennik Gazeta Prawna
Zwolnienie pracownika z obowiązku świadczenia pracy zwalnia pracodawcę z obowiązku skierowania go na okresowe badania lekarskie, których ważność ustaje w okresie, w którym pracownik nie pracuje. Pracodawca musi bowiem wystawić skierowanie przed dopuszczeniem do pracy. Skoro pracownik jej nie wykonuje, to nie będzie naruszeniem prawa, jeżeli nie będzie dysponował aktualnym orzeczeniem lekarskim stwierdzającym brak przeciwwskazań do pracy. Pracodawca będzie zmuszony je uzyskać, gdy ze względu na potrzebę powrotu do pracy odwoła pracownika ze zwolnienia. Wtedy skieruje go na badania.
Z tego nie wynika, że pracodawca nie może skierować pracownika zwolnionego ze świadczenia pracy na badania okresowe. Takie skierowanie może leżeć w jego interesie, np. aby w przypadku powstania konieczności wykonywania pracy przez takiego pracownika lub zakończenia zwolnienia z innego powodu pracownik miał aktualne badania i mógł od razu powrócić do świadczenia pracy. Jeżeli pracodawca podejmie taką decyzję i skieruje na badania pracownika korzystającego ze zwolnienia od pracy, to musi się on im poddać. Jest bowiem zwolniony z obowiązku świadczenia pracy, ale nie z pozostałych obowiązków pracowniczych, w tym wykonania badań.
Orzeczenie lekarskie nie jest konieczne
Gdy pracownik jest zwolniony z obowiązku wykonywania pracy (tak dzieje się np. w razie zwolnienia od pracy działaczy związkowych czy w okresie wypowiedzenia umowy o pracę), przeprowadzanie okresowych badań lekarskich, mimo utraty ważności poprzednich, nie jest konieczne. Badania takie przeprowadza się bowiem wyłącznie w celu potwierdzenia faktycznej możliwości wykonywania pracy przed dopuszczeniem do niej, co jest zaświadczane w orzeczeniu lekarskim stwierdzającym brak przeciwwskazań do pracy na określonym stanowisku w warunkach pracy opisanych w skierowaniu na badania lekarskie.
Nie ma prawnej możliwości postawienia pracodawcy zarzutu nieprzeprowadzenia okresowych badań lekarskich, gdy poprzednie utraciły ważność, jeśli pracownik w ogóle do pracy dopuszczany nie jest. Podobna wykładnia funkcjonuje w orzecznictwie sądowym dotyczącym nieświadczenia przez pracownika pracy np. z powodu urlopu wypoczynkowego. Wynika z niego, że przechodzenie obowiązkowych badań lekarskich przed udzielaniem takiego urlopu jest niepotrzebne, zważywszy na cel badań lekarskich, jakim jest wyłączenie ryzyka bezpiecznego wykonywania pracy, a ta w tym przypadku w ogóle nie jest wykonywana.