Nawet jeśli sami nie są obywatelami kraju unijnego, mogą w pewnych warunkach skorzystać z uproszczonej procedury wizowej i szybciej rozpocząć pracę w Polsce. Nie oznacza to jednak automatycznie zwolnienia z konieczności uzyskania odpowiednich zezwoleń. Autorka artykułu jest Kinga Polewka-Włoch, radca prawny w kancelarii Paruch Chruściel Schiffter | Littler Global. Współpraca Ewa Sojak, konsultantka ds. imigracji w kancelarii Paruch Chruściel Schiffter | Littler Global.
Obywatele UE mogą swobodnie przemieszczać się, przebywać i podejmować pracę w krajach należących do Unii. Wielu z nich pozostaje w związkach małżeńskich lub innych relacjach rodzinnych z osobami, które nie mają takiego obywatelstwa, a co za tym idzie – nie korzystają z tych swobód. Swoboda przemieszczania się i przebywania obywateli Unii na terytorium państw członkowskich (z zastrzeżeniem ograniczeń i warunków ustanowionych w traktatach i w środkach przyjętych w celu ich wykonania) stanowi jedną z fundamentalnych, podstawowych swobód, wynikających wprost z prawa unijnego. Jednocześnie każdy z obywateli UE ma prawo ochrony i poszanowania jego życia rodzinnego. Aby pogodzić te dwa uprawnienia i umożliwić ich realizację, konieczne było wprowadzenie odpowiednich rozwiązań prawnych, pozwalających także członkom rodziny obywateli UE będących obywatelami państw trzecich na łatwiejsze podróżowanie i pobyt wewnątrz Unii. Odpowiednie ułatwienia zostały przewidziane w szczególności w dyrektywie 2004/38/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 29 kwietnia 2004 r. w sprawie prawa obywateli Unii i członków ich rodzin do swobodnego przemieszczania się i pobytu na terytorium Państw Członkowskich, zmieniającej rozporządzenie (EWG) nr 1612/68 i uchylającej dyrektywy 64/221/EWG, 68/360/EWG, 72/194/EWG, 73/148/EWG, 75/34/EWG, 75/35/EWG, 90/364/EWG, 90/365/EWG i 93/96/EWG (Dz.Urz.UE z 2004 r. L 158, s. 77; dalej: dyrektywa) i implementujących ją przepisach.
Wspólne podróże
Aby móc korzystać z ułatwień wynikających z dyrektywy, członkowie rodziny obywateli UE muszą spełniać pewne warunki. Po pierwsze, nie każde pokrewieństwo z osobą będącą obywatelem UE pozwoli na większą mobilność obywatelom państw trzecich. Definicja członka rodziny na potrzeby stosowania dyrektywy wynika z jej art. 2 pkt 2 i obejmuje jedynie najbliższą rodzinę, tj. małżonka bądź partnera, pozostającego w zarejestrowanym związku małżeńskim (jeśli państwo, do którego ma się odbyć podróż, uznaje takie związki partnerskie jako równoważne z małżeństwem), dzieci poniżej 21. roku życia oraz dzieci i rodziców obywateli UE utrzymywanych przez nich lub ich małżonków/partnerów. Dla tych osób przewidziano ułatwienia wjazdu i pobytu wynikające wprost z dyrektywy. Co więcej, krajowe środki transpozycji nie mogą zmieniać zakresu pojęcia członka rodziny ani ograniczać wynikających z dyrektywy praw tych osób.
W celu utrzymania szeroko pojętej jedności rodziny wjazd i pobyt na terytorium innych państw członkowskich UE powinien zostać ułatwiony zarówno dla partnerów, z którymi obywatele UE pozostają w stałym i należycie poświadczonym związku, jak i wszelkich innych członków rodziny, którzy pozostają na utrzymaniu lub są członkami gospodarstwa domowego obywatela UE lub w przypadkach gdy istnieją poważne względy zdrowotne, wymagają opieki obywatela UE. W wypadku tych osób odpowiednie ułatwienia powinny zostać przewidziane przez ustawodawstwo krajowe. Ponadto państwa członkowskie powinny na postawie własnego ustawodawstwa oceniać sytuację innych osób, związanych z obywatelami UE lub zależnymi od nich finansowo lub fizycznie. Ułatwienia te powinny zależeć nie tyle od stopnia pokrewieństwa, ile od tego, jak mocno obywatel UE i cudzoziemiec z kraju trzeciego są ze sobą faktycznie powiązani. W dalszej części artykułu skupimy się jednak na najbliższych członkach rodziny, dla których ułatwienia wynikają wprost z dyrektywy.
Nawet w ich przypadku prawo do pobytu oraz przemieszczana się po terytorium państw członkowskich nie jest jednak autonomiczne względem swobody przemieszczania się obywatela UE. Podstawowe warunki korzystania z ułatwień wynikających z dyrektywy to zatem powiązanie rodzinne z (jednym lub więcej) obywatelem UE oraz towarzyszenie mu w podróży do państwa członkowskiego UE lub dołączanie do niego w tym państwie. Oznacza to, że prawodawstwo UE umożliwia nieskrępowany przepływ obywateli UE, ale już nie członków ich rodzin – mobilność tych osób powinna być skorelowana z mobilnością obywateli UE. Zatem nawet najbliższy członek rodziny, jeśli odbywa samotną podróż do któregoś z państw członkowskich (do którego nie podróżuje ani w którym nie przebywa obywatel UE), to nie będzie jej odbywać na zasadach wynikających z omawianej dyrektywy. W praktyce jednak, aby skorzystać z ułatwień wizowych, wystarczające będzie okazanie zaświadczenia o rejestracji obywatela UE w kraju przyjmującym (jeśli członek rodziny do niego dołącza) lub oświadczenia obywatela UE o wspólnej podróży (gdy podróżują razem), ponieważ od członków rodziny oprócz podstawowych dokumentów nie powinno się wymagać przedstawienia dodatkowych dowodów uzasadniających wniosek wizowy (takich jak np. potwierdzenie rezerwacji wspólnego środka transportu czy rezerwacji hotelowej).
Łatwiej przekroczyć granicę
Co do zasady cudzoziemcy podróżujący do Polski, którzy nie są uprawnieni do ruchu bezwizowego, powinni uzyskać przed podróżą odpowiednią wizę. Cudzoziemców mających status członka rodziny obywatela UE i podróżujących z takim obywatelem lub dołączających do niego w państwie członkowskim, którzy mają ważny paszport i ważną kartę pobytową wydawaną specjalnie dla członków rodziny obywateli UE, zwolniono z tego wymogu. Natomiast w pozostałych przypadkach brak posiadania wizy przy przekraczaniu granicy będzie jednak wiązał się z mniej dotkliwymi konsekwencjami, niż miałoby to miejsce względem innych cudzoziemców. O ile członek rodziny będzie posiadać przy sobie ważny paszport, służby graniczne powinny zweryfikować jego status (np. na podstawie aktu małżeństwa lub aktu urodzenia) oraz okoliczność podróżowania z obywatelem UE lub dołączania do niego i umożliwić mu przedłożenie odpowiednich dokumentów na potwierdzenie tych okoliczności. W razie ich potwierdzenia cudzoziemiec powinien zostać wpuszczony do Polski.
Na marginesie warto dodać, że preferencyjne warunki wjazdu dla członków rodzin obywateli UE znalazły odzwierciedlenie także na czas pandemii, choć już nie na podstawie dyrektywy, ale krajowych przepisów. Małżonkowie i dzieci obywateli UE znajdują się bowiem na liście osób, które mogą wjechać do Polski w tym okresie, bez konieczności wykazywania jakichkolwiek dodatkowych okoliczności związanych z celem podróży.
Mniej formalności
Kolejny istotnym ułatwieniem wynikającym z dyrektywy jest znaczne odformalizowanie procedury wizowej. Wizy dla członków rodzin obywateli UE mają być wydawane nieodpłatnie, tak szybko, jak to jest możliwe, i w ramach przyspieszonej procedury. Oznacza to, że wnioski wizowe członków rodzin obywateli UE powinny być rozpatrywane w pierwszej kolejności i bez pobierania opłaty wizowej, jak to ma miejsce w przypadku obywateli państw trzecich niemających tego statusu. W praktyce przyspieszenie wydawania wiz polega m.in. na tym, że placówki dyplomatyczne nie wymagają od członków rodzin obywateli UE wcześniejszego umówienia terminu spotkania w celu złożenia wniosku wizowego. Już sam ten fakt może wyraźnie przyspieszyć uzyskanie wizy, biorąc pod uwagę, że dostępność spotkań wizowych w zależności od lokalizacji placówki dyplomatycznej wynosi od kilku dni do kilku tygodni.
Dyrektywa przewiduje także odstąpienie od szczegółowych wymogów dotyczących dokumentu podróży składanego razem z wnioskiem wizowym. W przypadku członka rodziny obywatela UE wystarczające jest bowiem, że ten dokument będzie ważny w momencie przekraczania przez niego granicy.
Odformalizowanie procedury wizowej dla członków rodziny obywateli UE polega także na zakazie weryfikowania sytuacji ekonomicznej wnioskującego oraz zamiaru opuszczenia terytorium państw członkowskich przed upływem terminu ważności wizy. W praktyce oznacza to ograniczenie dokumentów wymaganych do przedłożenia razem z wnioskiem wizowym do minimum. Jak już wskazywałyśmy, od cudzoziemca posiadającego status członka rodziny obywatela UE nie można wymagać dokumentów uzupełniających, potwierdzających inne okoliczności niż wynikające z dyrektywy (tj. akt stanu cywilnego potwierdzający więź rodzinną, dokument potwierdzający narodowość członka rodziny, na którego wnioskujący się powołuje, oraz potwierdzenie wspólnej podróży lub faktu dołączenia bądź, w przypadku dalszych członków rodziny, dokumentów potwierdzających związek z obywatelem UE, fakt pozostawania na jego utrzymaniu lub stan zdrowia wymagający osobistej opieki).
Odmowa tylko wyjątkowo
Wobec członków rodziny obywateli UE została ograniczona ponadto możliwość negatywnego rozpatrzenia wniosku wizowego. Jest to dopuszczalne wyłącznie w określonych przez dyrektywę przypadkach, uzasadnionych względami porządku publicznego, bezpieczeństwa publicznego lub zdrowia publicznego. Mowa tu oczywiście tylko o sytuacjach, gdy cudzoziemiec wykaże najpierw prawidłowo status członka rodziny obywatela UE. Wówczas możliwość wydania decyzji odmawiającej wydania wizy będzie wiązała się z koniecznością wykazania przez organ krajowy, że wnioskodawca stanowi rzeczywiste, dostatecznie poważne i bieżące zagrożenie dla porządku, bezpieczeństwa lub zdrowia publicznego. Inaczej będzie w sytuacji, gdy wniosek cudzoziemca nie zostanie w ogóle potraktowany jako wniosek członka rodziny zgodnie z przepisami omawianej dyrektywy, co może mieć miejsce w razie nieprzedłożenia dokumentów potwierdzających więź rodzinną z obywatelem UE. Wówczas wniosek cudzoziemca zostanie rozpatrzony w zwykłym trybie, na zasadach ogólnych.
Omówione ułatwienia pozwolą członkom rodziny obywatela UE podróżującym wspólnie z nim lub dołączającym do niego łatwiej i szybciej znaleźć się w Polsce (lub w innym kraju UE), a w konsekwencji także podjąć tu pracę. Warto jednak pamiętać, że szczegółowe zasady wjazdu, pobytu i udzielania wiz, a także zasady, na jakich członkom rodziny obywateli UE przysługuje prawo do wykonywania pracy w danym kraju, będą wynikać przede wszystkim z przepisów przyjętych w danym kraju, w tym przepisów implementujących ww. dyrektywę.
wAŻNE Szczegółowe zasady wjazdu, pobytu i udzielania wiz, a także zasady, na jakich członkom rodziny obywateli UE przysługuje prawo do wykonywania pracy w danym kraju, będą wynikać przede wszystkim z przepisów przyjętych w danym kraju, w tym przepisów implementujących dyrektywę unijną.