Dyrektor publicznego zakładu opieki zdrowotnej ponosi odpowiedzialność za jego zarządzanie i reprezentuje go na zewnątrz. Jest także przełożonym zatrudnionych w nim pracowników.
Kierownikiem zakładu opieki zdrowotnej może być wyłącznie osoba posiadająca wyższe wykształcenie i co najmniej sześcioletni staż pracy w zawodzie. Kandydatem do objęcia tego stanowiska jest również osoba, która posiada wyższe wykształcenie i ukończone studia podyplomowe o kierunku zarządzanie w służbie zdrowia i co najmniej trzyletni staż pracy w zawodzie. Dyrektorem może też zostać osoba posiadająca wyższe wykształcenie i szkolenie zagraniczne i co najmniej trzyletni staż pracy w zawodzie. Wynika to z par. 1 rozporządzenia ministra zdrowia z 17 maja 2000 r. w sprawie wymagań, jakim powinny odpowiadać osoby na stanowiskach kierowniczych w zakładach opieki zdrowotnej określonego rodzaju (Dz.U. z 2000 r., nr 44, poz. 520).

Wymagania ustawowe

Brzmienie przepisu par. 1 rozporządzenia jest kategoryczne, nie wprowadza żadnych odstępstw w tej kwestii. Z jego sformułowania wynika wprost, że kierownikiem lub zastępcą kierownika zakładu (zespołu) opieki zdrowotnej może być wyłącznie osoba spełniająca wspomniane warunki. Zagadnienia związane z innymi posiadanymi kompetencjami oraz z sytuacją materialną ZOZ, realizacją programu restrukturyzacyjnego itd. nie mogą być brane pod uwagę, gdyż nie mieszczą się w hipotezie par. 1 rozporządzenia (wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego we Wrocławiu z 6 lutego 2008 r., III SA/Wr 542/07, LEX nr 341105).
Zgodnie z przepisem art. 8a ustawy z 30 sierpnia 1991 r. o zakładach opieki zdrowotnej (Dz.U. z 2007 r. nr 14, poz. 89 z późn. zm.) obowiązki kierowników jednostek utworzonych przez ministrów, centralne organy administracji rządowej, jednostki samorządu terytorialnego, publiczne uczelnie medyczne określają przepisy tej ustawy. W przypadku zakładów niepublicznych zadania i obowiązki dyrektorów określają ich statuty na podstawie przepisów ustawy o ZOZ.
Z przepisu art. 44 tej ustawy wynika, że dyrektor kierujący publicznym ZOZ ponosi odpowiedzialność za jego zarządzanie i reprezentuje go na zewnątrz. Kierownik zakładu jest także przełożonym pracowników zakładu. Oznacza to, że czynności w sprawach z zakresu prawa pracy w stosunku do zatrudnionych tam lekarzy dokonuje dyrektor ZOZ na podstawie art. 3[1] kodeksu pracy. Zatrudnia więc pracowników i ustala dla nich wynagrodzenia zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa. Ustala regulaminy porządkowe, zawiera umowy z NFZ oraz innymi podmiotami gospodarczymi o udzielanie świadczeń zdrowotnych. Zapewnia też opiekę i świadczenia zdrowotne dla ogółu ludności zamieszkałej na obszarze działalności jednostki, a także odpowiada za realizację praw pacjenta.
Dyrektor ZOZ jest także zobowiązany to obwieszczenia systemów, rozkładów czasu pracy i okresów rozliczeniowych czasu pracy, przestrzegając, wskazanych w ustawie ograniczeń.
Ustawa o zakładach opieki zdrowotnej, która jest ustawą szczególną w stosunku do kodeksu pracy, nakłada na kierownika ZOZ obowiązek przeznaczenia minimum 40 proc. kwoty, o którą wzrosło zobowiązanie NFZ wobec SP ZOZ, na wzrost wynagrodzeń osób zatrudnionych w tym zakładzie.

Prawa pacjenta

Trudno jednak jednoznacznie określić, na czym dokładnie polega odpowiedzialność dyrektora ZOZ za przestrzeganie praw pacjentów. Katalog tych praw pacjenta został co prawda przedstawiony w art. 19, a także w art. 18 wspomnianej ustawy. Zbiór ten nie jest jednak pełny ani wyczerpujący, ponieważ także inne ustawy zawierają normy wprost ustanawiające ważne prawa pacjenta. Omawiane przepisy skupiają się tylko na prawach pacjenta związanych z pobytem w ZOZ, zwykle nie określając ich szczegółowo.
Prawa pacjenta opisane w tych dwóch przepisach mają zastosowanie w stosunku do pacjentów wszystkich ZOZ, zrówno publicznych, jak i niepublicznych.
Konsekwencje zawinionego naruszenia praw pacjenta zostały opisane w art. 19a ustawy o ZOZ. Co szczególnie istotne, przepis ten nie wymienia wszystkich możliwych roszczeń i sposobów ich dochodzenia, z jakimi może wystąpić pacjent w związku z niewłaściwym traktowaniem go i ewentualnymi negatywnymi konsekwencjami zabiegów, którym był poddawany. Naruszenie praw pacjenta musi mieć charakter zawiniony. Może to być umyślna wina pracowników ZOZ, a także nieumyślna. Nie wystarczy więc sama bezprawność zachowania (wyrok Sądu Najwyższego z 12 grudnia 2002 r., V CKN 1581/00, OSNC 2004, nr 4, poz. 53).
Zdaniem prof. Marka Safjana, regulacja ta nie zastępuje, ani też nie eliminuje, ogólnie przyjętych w prawie cywilnym sposobów ochrony dóbr osobistych. Pokrzywdzony (pacjent) może więc, wysuwając z tego tytułu roszczenia wobec ZOZ, odwoływać się do środków kodeksowych, i to zarówno do niemajątkowej ochrony dóbr osobistych (art. 23 i 24 k.c.), jak i środków majątkowych (przewidywanych w art. 445 i 448 k.c.).
Podstawą dla pacjenta do wystąpienia z roszczeniem wskazanym w omawianym przepisie jest doznanie przez niego krzywdy. Krzywdą (szkodą niemajątkową) są doznane cierpienia fizyczne i psychiczne (moralne).

Odpowiedzialność zawodowa

Pacjent może także żądać odszkodowania, gdy w wyniku zabiegów, którym był poddawany w zakładzie opieki (ewentualnie ich zaniechania), doznał szkody majątkowej (np. uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia). Podstawą dochodzenia tych roszczeń jest art. 444 k.c. w związku z art. 361 k.c. Ponadto pacjent uzyskuje, w określonych przypadkach, ochronę prawnokarną, gdy działania określonych pracowników ZOZ będą wyczerpywać znamiona przestępstwa, np. zostanie wykonany zabieg leczniczy bez zgody pacjenta (art. 192 k.k.).
W niektórych przypadkach może także wchodzić w grę odpowiedzialność zawodowa personelu medycznego.
Bezpośrednimi sprawcami krzywdy mogą być pracownicy ZOZ, jednak wskazanym do zadośćuczynienia będzie ZOZ, w którym pacjent doznał krzywdy.
Nieco bardziej skomplikowana jest kwestia odpowiedzialności biernej w postępowaniu przed sądem. Otóż zależy to od statusu danego zakładu. W przypadku krzywdy doznanej w SP ZOZ czy w jednostce badawczo-rozwojowej roszczenie może być skierowane bezpośrednio do niego. Jeżeli natomiast jest to publiczny, ale niesamodzielny ZOZ, roszczenie może być kierowane wobec:
• Skarbu Państwa - gdy ZOZ ten jest utworzony przez ministra lub centralny organ administracji rządowej albo wojewodę,
• jednostki samorządu terytorialnego - gdy jest ona podmiotem tworzącym dla tego zakładu. Publiczny ZOZ zostanie wówczas wskazany jako państwowa lub samorządowa jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej, która w stosunkach cywilnoprawnych działa w ramach swoich zadań w imieniu i na rzecz Skarbu Państwa (statio fisci).