Instytucja wyłączenia sędziego ma zapewnić bezstronność osób biorących udział w rozpoznawaniu sprawy. Wyłączenie sędziego następuje z mocy ustawy, na podstawie żądania samego sędziego lub wniosku strony postępowania.

Andrzej Marek sędzia Sądu Okręgowego w Legnicy Sędzia jest wyłączony z mocy ustawy: • w sprawach, w których jest stroną lub pozostaje z jedną ze stron w takim stosunku prawnym, że wynik sprawy oddziałuje na jego prawa lub obowiązki, • w sprawach swego małżonka, krewnych lub powinowatych w linii prostej, krewnych bocznych do czwartego stopnia i powinowatych bocznych do drugiego stopnia, • w sprawach osób związanych z nim z tytułu przysposobienia, opieki lub kurateli, • w sprawach, w których był lub jest jeszcze pełnomocnikiem albo był radcą prawnym jednej ze stron, • w sprawach, w których w instancji niższej brał udział w wydaniu zaskarżonego orzeczenia, jak też w sprawach o ważność aktu prawnego z jego udziałem sporządzonego (np. aktu notarialnego) lub przez niego rozpoznanego oraz w sprawach, w których występował jako prokurator. W postępowaniu o wznowienie postępowania wyłączony jest z mocy ustawy od orzekania sędzia, którego udziału lub zachowania się w poprzednim postępowaniu dotyczy skarga. Także sędzia, który brał udział w wydaniu orzeczenia objętego skargą o wznowienie, nie może orzekać co do tej skargi. Sędzia – na podstawie art. 49 k.p.c. – podlega także wyłączeniu na własne żądanie lub na wniosek strony, jeśli między nim a jedną ze stron lub jej przedstawicielem ustawowym zachodzi stosunek osobisty tego rodzaju, że mógłby wywołać wątpliwości co do bezstronności sędziego. Z powołanego przepisu nie wynika jednoznacznie, kiedy można przyjąć, że stosunek taki zachodzi i dlatego też uwzględnienie wniosku zależy od uznania sądu. Nie chodzi przy tym o to, czy można sędziemu postawić uzasadniony zarzut braku obiektywizmu, ale o to, czy zachodzą wystarczające okoliczności, które mogą budzić wątpliwości co do bezstronności sędziego. W orzecznictwie wskazuje się, że art. 49 k.p.c. ma chronić nie tylko interesy stron, ale dobro wymiaru sprawiedliwości. Dlatego ze szczególną uwagą należy się odnieść do oceny zainteresowanego sędziego, gdy twierdzi on, że na skutek splotu okoliczności między nim a stronami lub jedną z nich powstał tak silny stan emocjonalny, że sędzia obawia się, czy potrafi zachować bezstronność. Okoliczność, czy w ocenie postronnych obserwatorów sędzia ma obiektywne przesłanki do odczuwania wobec strony uczucia krzywdy, nieprzyjaźni, niechęci lub żalu, nie może być przesłanką odmowy wyłączenia sędziego, gdyż art. 49 k.p.c. wyraźnie wskazuje, że chodzi tu o obiektywnie istniejący stosunek osobisty o takim charakterze, a nie obiektywne źródła powstania tego stanu. Trzeba pamiętać, że przeświadczenie strony co do tego, że sędzia prowadzi proces wadliwie, zwłaszcza nieobiektywnie, nie jest przesłanką do żądania wyłączenia sędziego. Strona może zwalczać wadliwe orzeczenia przy pomocy środków odwoławczych. Nie może natomiast, poprzez składanie nieuzasadnionego wniosku o wyłączenie sędziego, wpływać na skład sądu. Nadto, za stosunek osobisty w rozumieniu art. 49 k.p.c. nie można uważać każdej osobistej znajomości, w tym zawodowych kontaktów sędziego z biegłym sądowym. Należy odróżnić kontakty urzędowe sędziów z innymi osobami w związku z wykonywanymi przez nie obowiązkami zawodowymi lub społecznymi od stosunków osobistych natury emocjonalnej. Tylko te drugie mają charakter stosunków osobistych w rozumieniu powołanego przepisu. O wyłączeniu sędziego rozstrzyga sąd, w którym sprawa się toczy, a gdyby sąd ten nie mógł wydać postanowienia z powodu braku dostatecznej liczby sędziów – sąd nad nim przełożony. Na postanowienie oddalające wniosek o wyłączenie sędziego przysługuje zażalenie.