Państwowa Inspekcja Pracy kontroluje legalność zatrudnienia i przestrzeganie przepisów bhp w stosunku do osób pracujących na innej podstawie niż stosunek pracy. Umowa łącząca pracodawców i samozatrudnionych powinna więc określać wszystkie kwestie związane z bezpieczeństwem i higieną pracy w danym zakładzie.
Czy inspektorzy pracy mogą kontrolować, w jakich warunkach pracują samozatrudnieni?
- Kontrole pracodawców i przedsiębiorców korzystających z pracy osób zatrudnionych na innej podstawie niż stosunek pracy, a więc również tzw. osób samozatrudnionych, dotyczą wyłącznie legalności zatrudnienia i przestrzegania przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy. Wynika to z obowiązującej od 1 lipca 2007 r. ustawy o Państwowej Inspekcji Pracy. Nałożyła ona na inspekcję pracy zadania związane z nadzorem i kontrolą zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy osobom wykonującym działalność gospodarczą w miejscu wyznaczonym przez pracodawcę lub przedsiębiorcę niebędącego pracodawcą, na rzecz którego praca jest świadczona.
Przepis art. 304 par. 1 kodeksu pracy nie rozstrzyga o sposobie realizacji obowiązku zapewnienia bezpiecznych warunków pracy samozatrudnionym. Jeżeli rodzaj wykonywanej pracy i stopień zagrożeń z nią związanych jest tak znaczny, że wskazane jest, aby nawet do doraźnego wykonywania tych prac lub przebywania w tych warunkach były dopuszczane wyłącznie osoby o odpowiednim stanie zdrowia i przeszkolone w zakresie bhp, to pracodawca może wymagać od osoby, z którą zawiera umowę cywilnoprawną, aby poddała się badaniu lekarskiemu lub odbyła szkolenie bhp. Na podstawie art. 211 k.p. osoba ta ma obowiązek odbyć szkolenie i poddać się badaniom.
• Czy firma powinna zapewnić samozatrudnionym wstępne szkolenia bhp i badania lekarskie?
- Mając na uwadze obecną treść art. 3041 k.p., należy stwierdzić, że osoby prowadzące na własny rachunek działalność gospodarczą w zakładzie pracy lub w miejscu wyznaczonym przez pracodawcę lub przedsiębiorcę mają obowiązek przestrzegania przepisów i zasad bhp na równi z pracownikami - w zakresie ustalonym przez pracodawcę lub przedsiębiorcę niebędącego pracodawcą. Nie ma podstaw do traktowania tych osób tak jak pracowników. Pracodawca nie musi kierować ich na wstępne badania lekarskie i organizować im szkoleń bhp.
Pracodawcy i przedsiębiorcy powinni jednak pamiętać, że umowa łącząca podmioty może i powinna określać wszystkie kwestie dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy. Jeśli obowiązek zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy nie będzie zrealizowany, poniosą oni odpowiedzialność za wykroczenie przeciwko uprawnieniom osób zatrudnionych na podstawie umów cywilnoprawnych.
• Jak przebiega kontrola pracy samozatrudnionych?
- Zapewnienie bezpiecznych i higienicznych warunków w przypadku osób samozatrudnionych ma polegać na realizacji przez pracodawcę lub przedsiębiorcę niebędącego pracodawcą, obowiązków określonych w art. 207 par. 2 k.p. W trakcie kontroli inspektor pracy sprawdza czy pracodawca m.in. organizuje pracę w sposób zapewniający bezpieczne i higieniczne warunki, zapewnia przestrzeganie przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, wydaje polecenia usunięcia uchybień w tym zakresie, kontroluje wykonanie tych poleceń. Kontroluje też wykonywanie nakazów, wystąpień, decyzji i zarządzeń wydawanych przez organy nadzoru nad warunkami pracy.
• Czy firmy powinny zgłaszać wypadek przy pracy osoby samozatrudnionej?
- Nie. Pracodawcy nie mają obowiązku zgłaszania do PIP wypadków, jakim ulegają osoby o tym statusie i ich publicznej rejestracji. Ze statystyk wynika, że osoby działające jako jednoosobowe firmy stanowią zaledwie 2,5 proc. ogółu poszkodowanych w wypadkach przy pracy w budownictwie. Ze względu na brak obowiązku rejestrowania takich zdarzeń faktyczna liczba poszkodowanych może być jednak znacznie wyższa.
• Kiedy pracodawca powinien zawrzeć umowę o pracę, a nie zatrudniać osoby prowadzące działalność na własny rachunek?
- Zgodnie z art. 22 par. 11 k. p., firmy powinny zawierać umowy o pracę, gdy osoba świadczy pracę określonego rodzaju, za wynagrodzeniem, na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie przez niego wyznaczonym. To cechy zatrudnienia na podstawie stosunku pracy, bez względu na nazwę umowy zawartej przez strony. Zawsze, gdy zatrudnienie charakteryzuje odpłatność, podporządkowanie, dobrowolność, ciągły charakter zobowiązania pracownika oraz ponoszenie przez pracodawcę ryzyka gospodarczego, produkcyjnego i osobowego, pracodawca powinien zawrzeć umowę o pracę. Nie jest dopuszczalne zastąpienie umowy o pracę umową cywilnoprawną wykonywaną w warunkach właściwych umowie o pracę.
• Co grozi firmom, które zamiast zatrudniać pracowników na umowy o pracę zatrudniają osoby prowadzące działalność gospodarczą?
- Zawarcie umowy cywilnoprawnej w warunkach, w których powinna być zawarta umowa o pracę, stanowi wykroczenie przeciwko prawom pracownika (art. 281 pkt 1 k.p.), zagrożone karą grzywny do 30 tys. zł. Jeśli inspektor pracy ustali, że mimo nazwania umowy np. zleceniem lub umową o dzieło cechy łączącego strony stosunku prawnego wskazują na nawiązanie stosunku pracy, może wytoczyć na rzecz osoby prowadzącej działalność gospodarczą powództwo o ustalenie istnienia stosunku pracy. Skorzystanie z tego uprawnienia nie jest uwarunkowane uzyskaniem zgody osoby, na rzecz której inspektor występuje.
TADEUSZ J. ZAJĄC
absolwent WPiA Uniwersytetu Warszawskiego. Pełnił m.in. funkcję głównego inspektora pracy w latach 1999-2002. 21 sierpnia 2008 r. ponownie objął stanowisko szefa PIP