Obowiązek jej udzielania wynika z samej istoty małżeństwa. Konieczność zgłoszenia do ZUS powstanie tylko wtedy, gdy ma istotne znaczenie dla funkcjonowania firmy i przynosi stałe dochody
Osoby prowadzące pozarolniczą działalność oraz osoby z nimi współpracujące podlegają obowiązkowo ubezpieczeniu emerytalnemu, rentowemu i wypadkowemu. Ubezpieczenie chorobowe jest dla nich dobrowolne. Za osobę współpracującą uważa się małżonka, dzieci własne, dzieci drugiego małżonka i dzieci przysposobione, rodziców, macochę, ojczyma oraz osoby przysposabiające, jeżeli pozostają z przedsiębiorcą we wspólnym gospodarstwie domowym i współpracują przy prowadzeniu działalności. Spory, jakie toczą ubezpieczeni z ZUS, często dotyczą stwierdzenia, czy żona lub mąż rzeczywiście współpracuje z przedsiębiorcą. Współpraca nie oznacza bowiem wykonywania jakichkolwiek czynności na rzecz firmy.
Okazuje się, że ważny jest rodzaj czynności, a także ich skutek dla firmy. Zgodnie z ugruntowanym orzecznictwem nie można z góry zakładać, że każda pomoc udzielona żonie lub mężowi spełnia definicję współpracy, a przez to musi podlegać zgłoszeniu do ZUS i oskładkowaniu.
Sąd Najwyższy zgodny
W orzecznictwie Sądu Najwyższego ugruntowany jest pogląd, że świadczenie okazjonalnej pomocy osobie prowadzącej działalność gospodarczą przez małżonka prowadzącego z nią wspólne gospodarstwo domowe stanowi konsekwencję obowiązku małżonków określonego w art. 23 i 27 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (dalej: k.r.o). Są oni zobowiązani do wzajemnej pomocy oraz współdziałania dla dobra rodziny, którą przez swój związek założyli. Nie może to być więc uznane za współpracę, o której mowa w art. 8 ust. 11 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych (dalej: ustawa systemowa). W szczególności w wyroku z 20 maja 2008 r., sygn. akt II UK 286/07 Sąd Najwyższy wskazał, że za współpracę przy prowadzeniu działalności gospodarczej powodującą obowiązek ubezpieczenia emerytalnego i ubezpieczeń rentowych można uznać tylko pomoc udzieloną przez małżonka charakteryzującą się stałością, bez której stanowiące majątek wspólny małżonków i dochody z tej działalności nie osiągałyby takiego pułapu, jaki zapewnia współdziałanie przy tym przedsięwzięciu. W uzasadnieniu tego orzeczenia SN podkreślił, że ustawa systemowa nie zawiera legalnej definicji współpracy przy prowadzeniu działalności, a przy interpretacji tego sformułowania nie można pomijać obowiązków małżonków wynikających z przepisów k.r.o.
Nie można z nich wysnuwać obowiązku świadczenia pracy w zakładzie współmałżonka, jednak w sytuacjach, w których z określonych powodów przedsiębiorca nie może wykonać określonej czynności, nie ma przeszkód, a nawet istnieje obowiązek drugiego małżonka udzielenia pomocy i wykonania nieodpłatnie pracy, której nie może wykonać prowadzący firmę. W ocenie SN także pomoc regularnie świadczona przez małżonka znajduje oparcie w przepisach k.r.o. Stosownie bowiem do treści art. 36 par. 1 k.r.o. oboje małżonkowie są zobowiązani współdziałać w zarządzie majątkiem wspólnym. Zgoda drugiego małżonka potrzebna jest wyłącznie przy dokonywaniu czynności przekraczających czynności zwykłego zarządu (par. 2). Pomoc udzielana przez małżonka jest normalną konsekwencją współdziałania na rzecz założonej przez nich rodziny i nie podlega odpłatności. Nie ma zatem uzasadnienia dla ograniczania możliwości korzystania przez osobę fizyczną prowadzącą działalność gospodarczą z pomocy żony lub męża, jeżeli taka jest ich zgodna wola. Oznacza to, że jedynie działania małżonka przedsiębiorcy przynoszące mu określone stałe dochody mogą być uznawane za współpracę w rozumieniu art. 8 ust. 11 ustawy systemowej, konsekwencją czego jest obowiązek podlegania ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowemu. Podobny pogląd wyraził SN również w wyroku z 23 kwietnia 2010 r., sygn. akt II UK 315/09, gdzie stwierdził także, że cechami konstytutywnymi pojęcia współpraca przy prowadzeniu pozarolniczej działalności są występujące łącznie:
a) istotny dla działalności gospodarczej ciężar gatunkowy działań współmałżonka, które to działania nie mogą mieć charakteru wtórnego; muszą pozostawać w bezpośrednim związku z przedmiotem podjętej działalności oraz muszą charakteryzować się pewną systematycznością, stabilnością i zorganizowaniem;
b) znaczący czas i częstotliwość podejmowanych robót.
Sporadyczna praca bez znaczenia
Nie może więc stanowić w sensie prawnym współpracy przy prowadzeniu działalności gospodarczej sporadyczne, podejmowane okazjonalnie, zajmujące niewielką ilość czasu np. wystawianie faktur lub wydawanie podczas nieobecności pracownika towaru klientom. W podobny sposób wypowiadał się Sąd Apelacyjny w Gdańsku w wyroku z 28 października 2015 r., sygn. akt III AUa 832/15, dodając, że to na ZUS spoczywa obowiązek wykazania, iż małżonek osoby prowadzącej firmę wykonywał prace takiego rodzaju, rozmiaru i częstotliwości, które miały wymiar ekonomiczny i organizacyjny na tyle istotny, że mogły stanowić współpracę przy prowadzeniu tej działalności. W razie procesu sądowego to ZUS musi wykazać, że małżonek jest osobą współpracującą. [przykład]
!Małżonkowie są zobowiązani do wzajemnej pomocy i współdziałania dla dobra rodziny, czego nie można uznać za współpracę przy prowadzeniu firmy, a co za tym idzie – za tytuł do obowiązkowych ubezpieczeń społecznych.
PRZYKŁAD
Ważny charakter czynności
Pan Adam i pani Ewa byli małżeństwem, wspólnie prowadzili gospodarstwo domowe. Od ślubu pani Ewa nie pracowała zawodowo. Zajmowała się wychowaniem dziecka i prowadzeniem domu. Pomagała czasem mężowi w prowadzeniu dokumentacji związanej z prowadzoną przez niego działalnością gospodarczą, która polegała na wykonywaniu usług dekarskich. Przygotowywała okazjonalnie rachunki związane z firmą męża i przekazywała je do biura rachunkowego. Nigdy natomiast nie pomagała mężowi w pracach związanych z wykonywaniem konstrukcji i pokryć dachowych. ZUS uznał, że jako osoba współpracująca podlega ubezpieczeniom społecznym. Pani Ewa złożyła odwołanie do sądu, domagając się zmiany decyzji. Sąd uwzględnił jej odwołanie, wskazując, że pomoc pani Ewy na rzecz firmy męża nie miała charakteru systematycznego, stabilnego i zorganizowanego. Były to jedynie czynności podejmowane w ramach typowej pomocy małżeńskiej i brak jest podstaw do przypisania pani Ewie statusu osoby współpracującej przy prowadzeniu pozarolniczej działalności gospodarczej.
Podstawa prawna
Art. 6 ust. 1 pkt 5 i art. 8 ust. 11 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz.U. z 2015 r. poz. 121 ze zm.).
Art. 23, art. 27 i art. 36 ustawy z 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (t.j. Dz.U. z 2015 r. poz. 2082 ze zm.).
