Wynagrodzenie może zostać uznane za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, a przez to nieważne. Dotyczy to zwłaszcza sytuacji, gdy ubezpieczony korzysta ze świadczeń chorobowych tuż po zatrudnieniu.
Dziennik Gazeta Prawna
Wprawdzie w prawie pracy obowiązuje zasada swobodnego kształtowania postanowień umownych, jednak wolność kontraktowa może być realizowana tylko w takim zakresie, w jakim przewiduje to obowiązujące prawo. Umowa o pracę wywołuje bowiem skutki nie tylko bezpośrednie, dotyczące wprost wzajemnych relacji między pracownikiem i pracodawcą, lecz także dalsze, pośrednie, w tym w dziedzinie ubezpieczeń społecznych. Strony stosunku pracy mają co do zasady swobodę w kształtowaniu wysokości wynagrodzenia pracownika, byle tylko nie było ono niższe niż wynagrodzenie minimalne. Jednak wynagrodzenie to nie może być także sprzeczne z prawem ani z zasadami współżycia społecznego.
Zgodnie z art. 58 par. 1 i par. 2 kodeksu cywilnego czynność prawna sprzeczna z ustawą albo mająca na celu obejście ustawy jest nieważna, chyba że właściwy przepis przewiduje inny skutek, w szczególności ten, że na miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie przepisy ustawy. Nieważna jest również czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego. ZUS powołując się na te przepisy, niejednokrotnie kwestionuje wysokość wynagrodzenia pracownika.
Szeroki zakres kontroli
Podstawą działania ZUS jest art. 86 ust. 2 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, który upoważnia zakład do kontroli wykonywania zadań i obowiązków w zakresie ubezpieczeń przez płatników składek. Kontrola ta obejmuje m.in. zgłoszenie do ubezpieczenia oraz prawidłowość i rzetelność obliczenia, potrącenia i płacenia składki. Oznacza to przyznanie ZUS kompetencji do badania zarówno tytułu zawarcia umowy o pracę, jak i ważności jej poszczególnych postanowień. Dotyczy to więc także zakwestionowania tych postanowień umowy o pracę w zakresie wynagrodzenia, które pozostają w kolizji z prawem lub zasadami współżycia społecznego albo zmierzają do obejścia prawa. Należy przy tym podkreślić, że ZUS może nie tylko kwestionować wypłatę wynagrodzenia w ogóle lub we wskazanej kwocie albo prawidłowość jego wyliczenia, lecz może także ustalać stosunek ubezpieczenia społecznego na określonych warunkach – jako że nie jest związany nieważną czynnością prawną. Tak też wskazywał Sąd Apelacyjny w Katowicach w wyroku z 9 maja 2014 r., sygn. akt III AUa 2111/13.
W ten sposób ZUS stara się walczyć z przypadkami wyłudzania świadczeń z systemu ubezpieczeń społecznych, polegającymi na zawieraniu umów o pracę na krótki okres przed zajściem zdarzenia uprawniającego do świadczenia z ubezpieczenia społecznego (np. urodzeniem dziecka). ZUS może w formie decyzji określić podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne i ubezpieczenia zdrowotne lub odmówić uwzględnienia, np. w podstawie wymiaru zasiłku chorobowego lub zasiłku macierzyńskiego, ustalonej przez strony kwoty wynagrodzenia lub tylko jego jednego elementu. Może też stwierdzić, że przewidziana przez strony umowy o pracę wysokość wynagrodzenia jest nieważna i nie może stanowić podstawy wymiaru składek i w to miejsce uznać, że podstawę tę powinna stanowić np. kwota minimalnego wynagrodzenia. [schemat]
Można się odwołać
Od decyzji ZUS kwestionującej wysokość wynagrodzenia pracownika możliwe jest złożenie odwołania do właściwego sądu okręgowego w ciągu miesiąca od otrzymania decyzji. W toku postępowania przed sądem pracownik oraz pracodawca mogą zwalczać stanowisko ZUS, wskazując, że wysokość wynagrodzenia była uzasadniona np. wykształceniem i kwalifikacjami pracownika lub zakresem jego obowiązków i odpowiedzialności. Można to wykazywać za pomocą zeznań świadków i dokumentów określających charakter pracy i uzasadniających wysokość wynagrodzenia pracownika.
Co na to sądy
Możliwość podważania przez ZUS wysokości wynagrodzenia pracowników jest zasadniczo akceptowana przez orzecznictwo sądowe. W szczególności w uchwale Sądu Najwyższego z 27 kwietnia 2005 r. (sygn. akt II UZP 2/05) wskazano, że ZUS może zakwestionować wysokość wynagrodzenia stanowiącego podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne, jeżeli okoliczności sprawy wskazują, iż zostało wypłacone na podstawie umowy sprzecznej z prawem, zasadami współżycia społecznego lub zmierzającej do obejścia prawa. Podobnie wypowiadał się Sąd Apelacyjny w Poznaniu w wyroku z 29 września 2015 r. (sygn. akt III AUa 11/15), stwierdzając, że „ocena postanowień umownych może i powinna być dokonywana także z punktu widzenia prawa ubezpieczeń społecznych, a więc z punktu widzenia nie tylko interesu pracownika (ubezpieczonego), lecz także interesu publicznego. Tym samym ZUS może zakwestionować wysokość wynagrodzenia stanowiącego podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie chorobowe, jeżeli okoliczności sprawy wskazują, że zostało ono wypłacone na podstawie umowy sprzecznej z prawem, zasadami współżycia społecznego lub zmierzającej do obejścia prawa (art. 58 k.c.)”.
Podstawa prawna
Art. 58 par. 1 i 2 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2014 r. poz. 121 ze zm.).
Art. 86 ust. 2 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz.U. z 2015 r. poz. 121 ze zm.).