We wszystkich województwach odbyły się szkolenia dla samorządów, podczas których pracownicy Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej pomagali rozwikłać niejasności przepisów i wyjaśniali, jak radzić sobie z przyznawaniem świadczeń wychowawczych. Przedstawiamy najważniejsze poruszane na spotkaniach zagadnienia. Publikujemy także pytania zadawane przez przedstawicieli gmin. Liczymy, że taki podsumowujący spotkanie materiał przyda się w gorącym okresie przed startem programu Rodzina 500+.
UPRAWNIENI
Prawo do świadczenia wychowawczego mają przede wszystkim obywatele polscy i niektórzy cudzoziemcy. Pierwszą z kategorii cudzoziemców są osoby, do których stosuje się przepisy o koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego, czyli pochodzące z UE, EOG i Szwajcarii. Druga to obywatele krajów, z którymi Polska ma podpisane umowy dwustronne, z których wynikałoby prawo do świadczeń wychowawczych. Obecnie nie ma takich umów. Dwie kolejne grupy cudzoziemców to osoby, które mają zezwolenia na pobyt czasowy ze względu na wysokie kwalifikacje na rynku pracy (art. 127 ustawy z 12 grudnia 2013 r. o cudzoziemcach) oraz takie, które posiadają kartę pobytu z adnotacją „dostęp do rynku pracy”. Te dwie ostatnie kategorie obywateli innych państw mogą otrzymywać świadczenie wychowawcze tylko wtedy, gdy przebywają w Polsce łącznie z członkami swoich rodzin. Jest to różnica w stosunku do cudzoziemców z UE, wobec których nie jest wymagane wspólne zamieszkiwanie.
USTALANIE DOCHODU
Ustawowa definicja dochodu jest taka sama jak przy ustalaniu prawa do świadczeń rodzinnych. Są to przede wszystkim dochody opodatkowane podatkiem dochodowym od osób fizycznych, kartą podatkową, ryczałtem lub od których nie jest odprowadzana należność do urzędu skarbowego. W stosunku do rodzin, które mają przyznany zasiłek rodzinny na bieżący okres, a teraz będą wnioskować o świadczenie wychowawcze, mając na uwadze to, że będą brane dochody z tego samego roku kalendarzowego – 2014 – nie jest uzasadnione powtórne zbieranie informacji o ich wysokości. Sytuacja dochodowa tej rodziny jest bowiem ustalona, a zgodnie z kodeksem postępowania administracyjnego to, co jest znane organowi z urzędu, nie musi być potwierdzane zaświadczeniami lub oświadczeniami. Jak to będzie rozwiązane w praktyce, zależy od decyzji jednostki przyznającej świadczenie wychowawcze – czy będzie to np. notatka, czy ksero dokumentów dołączone do teczki w sprawie 500 zł na dziecko. Warto też zwrócić uwagę, że wśród dochodów znajduje się nowa pozycja, a mianowicie kwota zwracana rodzicowi w związku z niewykorzystaniem pełnej ulgi podatkowej na dziecko. Po raz pierwszy pojawiła się ona w 2015 r., dlatego przy ustalaniu prawa do świadczenia wychowawczego od 1 kwietnia br., kiedy uwzględniane są dochody z 2014 r., kwota ulgi w ogóle nie jest istotna.
INSTYTUCJA ZAPEWNIAJĄCA CAŁODOBOWE UTRZYMANIE
Jej definicja zawarta w ustawie o pomocy państwa w wychowywaniu dzieci różni się od tej występującej w ustawie o świadczeniach rodzinnych. Nie wymienia ona zakładu pielęgnacyjno-opiekuńczego, zakładu opiekuńczo-leczniczego i placówki opiekuńczo-wychowawczej. Te trzy podmioty nie są traktowane jako instytucje, które zapewniają nieodpłatne pełne utrzymanie. Należy pamiętać o brzmieniu art. 7 ustawy wprowadzającej 500 zł, który mówi, że osoba umieszczona w takiej instytucji lub pieczy zastępczej nie jest traktowana jako członek rodziny i jej dochód też nie jest uwzględniany. Ważne jest sformułowanie o umieszczeniu, bo nawet jeśli dziecko jest urlopowane i np. podczas wakacji lub ferii jest z rodziną biologiczną, to dopóki nie zmieni się orzeczenia sądu, to tego dziecka nie ma cały czas w jej składzie. Taka sama zmiana związana z wyłączeniem trzech podmiotów z definicji instytucji nastąpi w świadczeniach rodzinnych i Funduszu Alimentacyjnym od 1 kwietnia br.
PIERWSZE DZIECKO
Jest nim zawsze najstarsze spośród tych dzieci, które nie mają skończonych 18 lat. Jeśli więc jest rodzina z trójką dzieci w wieku 20 lat, 19 lat i 15 lat, to pierwszym dzieckiem będzie to ostatnie. W przypadku bliźniaków to rodzic wskazuje, które z nich będzie traktowane jako pierwsze. Przy ubieganiu się o świadczenie wychowawcze na dwoje dzieci w wieku 10 lat i 17 lat, to pierwszym jest to ostatnie. Jednak w pewnym momencie okresu świadczeniowego skończy ono 18 lat. Wtedy od następnego miesiąca pierwszym dzieckiem staje się to mające 10 lat.
DEFINICJA
W definicji rodziny ważne są trzy elementy. Po pierwsze rodzinę tworzą rodzice, małżonkowie oraz pozostające na utrzymaniu i zamieszkujące z nimi dzieci. Jest to różnica w stosunku do świadczeń rodzinnych, gdzie jest mowa tylko o utrzymaniu dzieci. Jeżeli rodzice są po rozwodzie i sąd ustalił, że stałe miejsce zamieszkania jest przy jednym z nich, a ten drugi ma określone kontakty z małoletnim i ustalone alimenty, to wtedy jest on zaliczany do rodziny tego, z którym mieszka. Drugi istotny element – do składu rodziny należą też dzieci, które nie skończyły 25 lat, ale pozostają na utrzymaniu matki i ojca, oraz te, które są niepełnosprawne i przyznane zostało na nie świadczenie pielęgnacyjne, specjalny zasiłek opiekuńczy lub zasiłek dla opiekuna. W sytuacji gdy np. 20-letnie dziecko studiuje w innym mieście, nie oznacza to od razu, że nie zamieszkuje z rodzicami. Decydująca jest tu definicja zamieszkania wynikająca z kodeksu cywilnego, który wskazuje, że chodzi o miejsce stałego pobytu i centrum interesów życiowych. Wreszcie trzeci ważny element to zupełnie nowa sytuacja, a mianowicie plan wychowawczy. Został on niedawno wprowadzony w kodeksie rodzinnym i sprowadza się do tego, że sąd przy separacji, rozwodzie oraz w przypadkach, gdy ustalenie opieki nad dzieckiem dotyczy par żyjących w związkach nieformalnych, określa, iż dziecko na stałe zamieszkuje u jednego i drugiego rodzica. Na przykład dwa tygodnie w miesiącu u mamy, a następne dwa u taty. To dziecko jest wtedy w dwóch składach rodziny przez cały okres świadczeniowy.
OSOBA SAMOTNIE WYCHOWUJĄCA DZIECKO
Jej definicja jest taka sama jak w świadczeniach rodzinnych, natomiast w ustawie o pomocy państwa w wychowywaniu dzieci brak jest przepisów wskazujących, że musi ona mieć zasądzone alimenty na dziecko. Dlatego nie można odmawiać 500 zł ze względu na ich brak. Jeśli są już ustalone, to należy je brać pod uwagę jako dochód przy ustalaniu prawa do świadczenia wychowawczego na pierwsze dziecko. W sytuacji gdy osoba stanu wolnego mówi, że sama wychowuje dzieci, i nie ma materiału dowodowego, który wskazywałby, iż jest inaczej, to drugi rodzic nie jest wliczany do składu rodziny i nie są wymagane informacje o jego dochodzie.
DOCHÓD UTRACONY I UZYSKANY
W tym przypadku znana z ustawy o świadczeniach rodzinnych grupa dochodów uznawanych za utracone i uzyskane została poszerzona o nową pozycję – stypendium doktoranckie określone w art. 200 ust. 1 ustawy z 27 lipca 2005 r. o szkolnictwie wyższym. Będzie ono uwzględniane już od 1 kwietnia br. Jeśli więc rodzicom przyznano prawo do zasiłku na podstawie dochodu z 2014 r., co oznacza, że ich sytuacja dochodowa na potrzeby świadczenia wychowawczego jest znana (ten sam katalog dochodów i rok bazowy), to gdyby takie stypendium zostało przyznane np. w 2015 r., muszą złożyć w tej sprawie oświadczenie. Z kolei w odniesieniu do zasiłku rodzinnego i świadczeń z Funduszu Alimentacyjnego pieniądze dla doktorantów będą traktowane jako dochód utracony i uzyskany dopiero od rozpoczęcia następnego okresu ich wypłaty (odpowiednio 1 października i 1 listopada br.).
MARNOTRAWIENIE ŚWIADCZEŃ
Artykuł 4 ustawy o pomocy państwa w wychowywaniu dzieci określa ogólnie cel świadczenia wychowawczego jako wszelkie wydatki związane z wychowywaniem dziecka. Dlatego rozpatrywanie spraw o marnotrawienie trzeba badać na podstawie tego celu i w kontekście sytuacji danej rodziny. Należy mieć na uwadze, że dany wydatek w przypadku jednej rodziny może budzić wątpliwości, a w innej już nie. Na przykład przeznaczenie świadczenia na opłacanie rat za samochód, gdy rodzina ma dobrą lub bardzo dobrą sytuację dochodową, potrzeby dziecka są zaspokojone i jest ono wożone tym autem na dodatkowe zajęcia, nie musi być uznane za marnotrawienie. Wątpliwości pojawiają się, jeżeli potrzeby dziecka nie byłyby należycie zaspokajane. W takich przypadkach można się posiłkować wywiadem środowiskowym przeprowadzanym przez pracownika socjalnego, przy czym wypełniane są tylko te jego części, które dają odpowiedź na wątpliwości jednostki, która wystąpiła ze zleceniem jego sporządzenia. Gdyby marnotrawienie zostało stwierdzone, rodzina nie jest w ogóle pozbawiana świadczenia, natomiast zamienia się je na formę rzeczową lub opłacenie usług. Ze względu na wysokość świadczenia oraz stworzenie stronie możliwości odwołania, zamiana powinna mieć formę decyzji administracyjnej.
PRZESŁANKI NEGATYWNE
Świadczenie wychowawcze nie przysługuje w czterech okolicznościach. Trzy z nich są jasne, bo dotyczą sytuacji, gdy dziecko zawarło małżeństwo, zostało umieszczone w instytucji zapewniającej całodobowe utrzymanie lub pieczę oraz jeśli członek rodziny jest uprawniony do świadczenia za granicą. Czwarta, budząca wątpliwości przesłanka mówi o tym, że 500 zł nie będzie przyznane, o ile pełnoletnie dziecko ma przyznane świadczenie na swojego potomka. Pełnoletność w świetle kodeksu cywilnego to nie tylko ukończenie 18 lat, ale też zawarcie małżeństwa. Może się zdarzyć, że takie dziecko najpierw weźmie ślub, a potem szybko się rozwiedzie. Wtedy nie traci statusu pełnoletniego i gdy ma ustalone 500 zł na swoje dziecko, to jego rodzic już tych pieniędzy na niego samego nie otrzyma.
WYZNACZANIE ORGANU DO REALIZACJI ŚWIADCZEŃ 500+
Artykuł 53 ustawy, który obowiązuje już od 17 lutego, nakłada na wójtów, burmistrzów i prezydentów miast obowiązek wyznaczenia lub powołania jednostki, która zajmie się realizacją zadań z zakresu świadczenia wychowawczego. W związku z tym w każdej gminie takie czynności powinny już być rozpoczęte. Pojawiają się wątpliwości, w jakiej formie powinno to nastąpić. W opinii resortu pracy, w przypadku gdy będzie utworzona nowa jednostka organizacyjna, potrzebna jest uchwała rady gminy. Jeśli świadczenie wychowawcze będzie realizowane w działającej jednostce, np. w ośrodku pomocy społecznej, nie ma takiej konieczności. Należy natomiast sprawdzić jej statut, bo jeśli w jego treści znajduje się sformułowanie – przykładowo „o realizacji innych zadań”, to można uznać, że mieści się w nim świadczenie wychowawcze i nie trzeba go zmieniać. Jeśli brak jest takiego zapisu, statut wymaga zmiany stosowną uchwałą. Gdy jednostka do realizacji zostanie już wyznaczona, kolejne działania wskazuje art. 10 ust. 2. Mówi on o wydaniu przez wójta upoważnień (powinny być pisemne i imienne) dla wszystkich pracowników do pewnych czynności lub do całości postępowań administracyjnych z zakresu świadczenia wychowawczego. Jeżeli więc pracownik wykonuje jakiekolwiek obowiązki związane z 500 zł na dziecko, np. przyjmuje wnioski, to bierze udział w postępowaniu i powinien mieć upoważnienie. Również w sytuacji gdy realizacją świadczenia wychowawczego zajmą się osoby, które obsługują świadczenia rodzinne (lub Fundusz Alimentacyjny), te także potrzebują upoważnień. W takich sytuacjach, gdy jeden pracownik będzie odpowiadał za obydwa rodzaje wsparcia, należy też zwracać uwagę na wydatkowanie pieniędzy przewidzianych na koszty obsługi. Środki przekazywane na realizację 500 zł na dziecko nie mogą być przeznaczone na inny cel. Dlatego trzeba ustalić zakres finansowania takiej osoby. Można przyjąć, że z pieniędzy z dotacji będzie pokrywany dodatek zadaniowy dla pracownika, który zajmie się świadczeniem wychowawczym.
KTÓRY RODZIC SKŁADA WNIOSEK
Zgodnie z ustawą prawo do złożenia wniosku mają matka, ojciec lub opiekun (faktyczny bądź prawny) dziecka. To oznacza, że w przypadku osób pozostających w związku małżeńskim, gdzie jedna z nich nie jest matką lub ojcem dla dzieci, nie może ona składać wniosku o 500 zł. W sytuacji, gdy matka i ojciec mają po jednym swoim potomku oraz jednego wspólnego, muszą być złożone dwa wnioski, chociaż w obydwu w skład rodziny wchodzi pięć osób.

PRZYKŁAD

Kobieta ma dziecko w wieku 10 lat, mężczyzna ma potomka ośmioletniego i mają wspólne dwuletnie dziecko. Matka składa wniosek, w którym w składzie rodziny widnieje pięć osób (dwie dorosłe i troje małoletnich). Ponieważ pierwszym dzieckiem w rodzinie jest to mające 10 lat, ubiega się o świadczenia na nie oraz na to, które skończyło dwa lata. Świadczenie będzie przyznane na to starsze, o ile zostanie spełnione kryterium dochodowe, na to dwuletnie na pewno. Z kolei ojciec składa wniosek, w którym w składzie rodziny wymienia pięć osób, ale wnosi o ustalenie prawa do świadczeń tylko na dziecko mające osiem lat. W związku z tym, że nie jest to pierwsze dziecko w rodzinie, 500 zł zostanie przyznane. Łącznie więc ta rodzina uzyska 1 tys. zł wsparcia i ewentualnie matka jeszcze 500 zł na pierwsze dziecko.

TRADYCYJNIE I W SIECI
O 500 zł na dziecko będzie można się ubiegać w formie tradycyjnej, czyli przez złożenie dokumentów w formie papierowej lub drogą elektroniczną. W tym drugim przypadku przewidziane są trzy możliwości:
● skorzystanie z portalu Emp@tia,
● ZUS lub
● bankowość elektroniczna.
O ile ten pierwszy sposób będzie kanałem dwustronnym, czyli złożenie wniosku i wydanie decyzji nastąpi elektronicznie, o tyle dwie pozostałe metody będą jednokierunkowe. To oznacza, że wezwanie do uzupełnienia wniosku czy wydanie decyzji nastąpi w formie pisemnej. Ponadto zarówno ZUS, jak i banki będą przesyłać wnioski na skrzynki Emp@tii.
Urzędnicy powinni więc sprawdzać regularnie ich zawartość, najlepiej codziennie, ponieważ wraz z wnioskiem wpłynie też urzędowe poświadczenie odbioru (UPO) wskazujące dzień złożenia wniosku przez rodzica w ZUS lub w banku (może to nie być ten dzień, w którym pracownik sprawdzi skrzynkę Emp@tii). Od tej daty będą też liczone wszelkie terminy, w których powinien on być rozpatrzony. Może się więc zdarzyć, że wniosek zostanie złożony w piątek, a na Emp@tię wpłynie w poniedziałek. Będzie to szczególnie istotne, ponieważ 1 lipca br., czyli ostatni dzień trzymiesięcznego okresu, w którym złożenie wniosku gwarantuje wypłatę świadczeń wychowawczych z wyrównaniem od kwietnia, przypada właśnie w piątek. Część osób może na ostatnią chwilę zostawić złożenie wniosku i jeśli zrobią to ostatniego dnia, to nawet jak na Emp@tię wpłynie dopiero w poniedziałek, to powinno być ustalane prawo do świadczeń od kwietnia. Jeżeli chodzi o systemy teleinformatyczne do obsługi 500 zł na dziecko, to dostawcy tych, które są stosowane obecnie do świadczeń rodzinnych, zapowiedzieli, że do 23 marca przygotują odpowiednie zmiany w oprogramowaniu. Trzeba będzie koniecznie ściągnąć jego najnowszą wersję przed 1 kwietnia. Natomiast w związku z problemami z korzystaniem z Emp@tii – obecnie są prowadzone prace nad jego usprawnieniem. Najczęściej za pośrednictwem tego portalu jest prowadzona wymiana informacji z urzędami skarbowymi i ZUS. Przy czym o ile dane z ministerstwa finansów spływają od razu, o tyle dane z ZUS z założenia miały być udostępniane w innym trybie, bo gdy pracownik pyta o okres do 18 miesięcy wstecz, to odpowiedź powinna przyjść w ciągu trzech dni roboczych. Jeśli są potrzebne dane za okres dłuższy, to uzyskanie ich może potrwać nawet tydzień.
TRZYMIESIĘCZNY TERMIN
Prawo do świadczenia wychowawczego będzie co do zasady ustalane od 1 września do 30 września następnego roku, czyli będzie miesiąc różnicy w porównaniu ze świadczeniami rodzinnymi. Jednak ten przepis zostanie zastosowany dopiero w 2017 r., bo w pierwszym okresie, który zacznie się 1 kwietnia br., przewidziane są dwa szczególne rozwiązania będące odstępstwem od tej zasady. Są one związane z szacowaną liczbą wniosków, która może wynieść ponad 3 mln, podczas gdy w odniesieniu do świadczeń rodzinnych składanych jest ich od 1 mln do 1,5 mln rocznie. Dlatego jeżeli rodzic złoży wniosek w ciągu trzech miesięcy – do 1 lipca włącznie – wtedy prawo do świadczeń jest ustalane od 1 kwietnia. Z kolei jednostka przyznająca świadczenie ma trzy miesiące na rozpatrzenie sprawy od jej wpłynięcia. Nie oznacza to jednak, że trzeba czekać z wydaniem decyzji, bo wniosek powinien być rozpatrzony bez zbędnej zwłoki.

Samorządy pytają, ministerstwo odpowiada

Samotny rodzic składa wniosek o świadczenie wychowawcze. Czy powinien dołączyć dodatkowe oświadczenie?
Jeśli sprawdzenie stanu cywilnego potwierdzi, że osoba nie jest w związku małżeńskim, to nie ma takiej potrzeby. Gdyby były informacje, że taka osoba mieszka z drugim rodzicem dziecka, to trzeba przeprowadzić postępowanie wyjaśniające i zgromadzić materiał dowodowy. Jeśli jednak nie potwierdzi on wątpliwości, to nie ma podstaw do tego, aby odmówić świadczenia.
Matka ma męża i dwoje dzieci. Jedno z nich pochodzi z poprzedniego związku, a jego ojciec przebywa w UE. Czy w takiej sytuacji trzeba wymagać dodatkowych dokumentów?
Przy świadczeniu wychowawczym będą stosowane te same przepisy o koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego co przy świadczeniach rodzinnych. Jeśli osoba ma dzieci z różnych związków i rodzic któregoś z nich przebywa za granicą, to w odniesieniu do tego dziecka należy postępować zgodnie z przepisami o koordynacji.
Rodzice mają troje dzieci, najstarsze z nich 15 lipca br. kończy 18 lat, ale rodzice nie starali się o świadczenie na tego potomka. W związku z tym wniosek był składany bez dokumentów dochodowych. Jak postępować w takiej sytuacji?
W takiej sytuacji można w momencie składania wniosku ustalić, czy rodzice będą chcieli się starać o 500 zł na środkowe dziecko, które po 15 lipca br. stanie się pierwszym w rodzinie i będzie objęte kryterium dochodowym. Można też wezwać stronę i spytać, jaka jest jej wola odnośnie do świadczenia na to dziecko, i albo uzupełnią wniosek o informację o dochodzie, albo zmienią decyzję. Jednak niezależnie od wybranej opcji, to i tak za lipiec należy się pomoc w pełnej wysokości na środkowe dziecko, czyli otrzyma ono 500 zł (nie ma też znaczenia, czy decyzja będzie ustalona do 15 lipca czy do końca tego miesiąca). Świadczenie wychowawcze jest bowiem podzielne tylko w trzech przypadkach: urodzenia dziecka, skończenia 18 lat lub opieki naprzemiennej.
Matka i ojciec dziecka wychowują je w nieformalnym związku. Mężczyzna ma oprócz tego starszego potomka, na którego jest ustalony plan wychowawczy. Jak powinno wyglądać przyznanie świadczeń w tej sytuacji?
Taki przypadek najlepiej zobrazować na konkretnym przykładzie. Jest pani Anna i pan Krzysztof, mają dziecko w wieku dwóch lat, a dodatkowo mężczyzna ma syna Jasia w wieku 10 lat z poprzedniego związku. Zgodnie z planem wychowawczym w miesiące nieparzyste Jaś przebywa u swojej mamy, a w parzyste u niego. Wtedy Jaś przez cały okres świadczeniowy jest w składzie obydwu rodzin. Dla każdego rodzica jest wydawana jedna decyzja, w której będzie wskazane, że świadczenie przysługuje za styczeń, marzec, maj itd., a dla drugiego, iż za luty, kwiecień, czerwiec itd. Ponieważ dla pana Krzysztofa Jaś jest pierwszym dzieckiem, będzie sprawdzane kryterium dochodowe. Z kolei na dziecko dwuletnie 500 zł będzie przyznane bez kryterium i na każdy miesiąc.
A gdyby pan Krzysztof z powyższego przykładu napisał oświadczenie, że w ogóle nie chce się ubiegać o świadczenie na dziecko, na które jest ustalony plan wychowawczy, czy można 500 zł za każdy miesiąc przyznać mamie?
Decydujące znaczenie ma orzeczenie sądu. Dlatego jeżeli nawet rodzice między sobą dojdą do porozumienia, to plan wychowawczy dalej obowiązuje. Nie ma podstaw, aby w sytuacji, gdy ojciec zrzeknie się świadczeń, można je było przyznać w całości matce. Najpierw powinna nastąpić zmiana planu wychowawczego.
Czy z dotacji na koszty obsługi można pokrywać koszty dodatków do wynagrodzeń dla księgowej, której doszły nowe obowiązki, np. związane z przygotowywaniem list wypłaty świadczeń?
Nie ma co do tego przeszkód. Tak samo, jeśli pracownicy świadczeń rodzinnych będą realizować 500 zł, powinno to być odpowiednio wynagradzane.
Rodzic składa wniosek w okresie trzech miesięcy, co pozwala mu uzyskać prawo do świadczenia wychowawczego z wyrównaniem od 1 kwietnia br. Czy zostanie mu jednak przyznane, jeśli wprawdzie w dacie składania wniosku spełniała wymogi przyznania 500 zł, ale np. w kwietniu miał zbyt wysoki dochód?
Regułą jest, że w przypadku wniosków składanych w okresie trzech miesięcy przysługuje wypłata świadczeń z wyrównaniem od kwietnia, ale tylko jeśli rodzina spełniała kryteria do jego uzyskiwania przez ten czas.