Spośród trzech dużych grup znowelizowanych przepisów zasiłkowych najwcześniej wchodzą w życie te rozszerzające kategorie uprawnionych. Okazuje się jednak, że nie rozwiązują wszystkich problemów
Izabela Zawacka / Dziennik Gazeta Prawna
Ustawa nowelizująca wprowadziła dość istotne zmiany w przepisach dotyczących prawa do zasiłku macierzyńskiego i zasiłku opiekuńczego, m.in. w zakresie rozszerzenia zakresu podmiotowego osób uprawnionych do tych świadczeń. Znowelizowała także kodeks pracy (dalej: k.p.) w zakresie urlopów związanych z rodzicielstwem.
Dla kogo zasiłek, jeśli matka dziecka nie ma ubezpieczenia
Przede wszystkim zmieniono art. 29 ust. 4 ustawy zasiłkowej, który do tej pory stanowił, że w razie śmierci ubezpieczonej lub porzucenia przez nią dziecka zasiłek macierzyński przysługuje ubezpieczonemu – ojcu dziecka lub innemu ubezpieczonemu członkowi najbliższej rodziny, jeżeli przerwą zatrudnienie lub inną działalność zarobkową w celu sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem. Obecnie zasiłek taki będzie przysługiwał ojcu dziecka (lub innemu ubezpieczonemu członkowie najbliższej rodziny) w razie śmierci matki dziecka. Zniesiono tym samym wymóg pozostawania przez matkę dziecka w ubezpieczeniu.
Co to oznacza w praktyce
Dotychczas w przypadku zgonu nieubezpieczonej matki dziecka ubezpieczony ojciec dziecka pozostawał bez możliwości skorzystania z prawa do zasiłku macierzyńskiego. Było to krzywdzące dla ojców, ponieważ mimo że podlegali ubezpieczeniu chorobowemu i odprowadzali z tego tytułu składki, byli pozbawieni zasiłku macierzyńskiego tylko dlatego, że matka dziecka nie była ubezpieczona. Takie przypadki występowały w praktyce i powodowały nierówne traktowanie podmiotów ubezpieczonych. Dodatkowo w ustawie doprecyzowano okres pobierania zasiłku przez ubezpieczonego ojca dziecka lub innego ubezpieczonego członka najbliższej rodziny. Jest to okres odpowiadający okresowi, który pozostał od dnia zgonu matki albo porzucenia przez nią dziecka do końca okresu odpowiadającego okresowi urlopu macierzyńskiego, dodatkowego urlopu macierzyńskiego lub urlopu rodzicielskiego. [przykład 12]
PRZYKŁAD 12
Porzucenie dziecka
Pani Katarzyna była osobą bezrobotną, a przez to nie podlegała ubezpieczeniu chorobowemu. W tym czasie urodziła dziecko, ale po kilku tygodniach oznajmiła, że wyjeżdża z kraju i rozpoczyna nowe życie. Pan Jan, ojciec dziecka, przerwał zatrudnienie, aby się nim zająć. Pod rządami starych przepisów nie otrzymałby zasiłku macierzyńskiego, bo matka jego dziecka nie podlegała ubezpieczeniu chorobowemu. Po nowelizacji osoby w takiej sytuacji świadczenie otrzymają.
Dla kogo zasiłek, jeśli matka niezdolna do samodzielnej egzystencji
W ustawie zasiłkowej w art. 29 dodano także nowy ust. 5b, zgodnie z którym zasiłek macierzyński będzie przysługiwał ubezpieczonemu – ojcu dziecka albo innemu ubezpieczonemu członkowi najbliższej rodziny – także w przypadku, gdy matka dziecka legitymuje się orzeczeniem o niezdolności do samodzielnej egzystencji i stan jej zdrowia uniemożliwia sprawowanie osobistej opieki nad dzieckiem. Taki zasiłek będzie przysługiwał przez okres ustalony przepisami kodeksu pracy jako okres urlopu macierzyńskiego, okres dodatkowego urlopu macierzyńskiego oraz okres urlopu rodzicielskiego, jeżeli ubezpieczony – ojciec dziecka lub inny ubezpieczony członek najbliższej rodziny – przerwą zatrudnienie lub inną pracę zarobkową w celu sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem. W przypadku gdy niezdolność do samodzielnej egzystencji matki powstanie po urodzeniu dziecka, zasiłek macierzyński będzie przysługiwał przez okres odpowiadający okresowi, który pozostał od dnia ustalonego jako dzień powstania niezdolności do samodzielnej egzystencji do końca okresu odpowiadającego okresowi urlopu macierzyńskiego, dodatkowego urlopu macierzyńskiego lub urlopu rodzicielskiego.
Co to oznacza w praktyce
Zmiany przyznają zasiłek macierzyński ubezpieczonemu ojcu dziecka (lub innemu ubezpieczonemu członkowi najbliższej rodziny) także w sytuacji niemożności sprawowania przez matkę opieki z uwagi na niezdolność do samodzielnej egzystencji. Tu również zniesiono wymóg, aby matka dziecka była ubezpieczona, choć w praktyce, aby uzyskać orzeczenie o niezdolności do samodzielnej egzystencji, należy pozostawać w ubezpieczeniu. Jest to zmiana korzystna i odpowiadająca życiowym potrzebom. To, że matka dziecka nie podejmowała pracy zarobkowej z uwagi na niezdolność do samodzielnej egzystencji, nie zawsze oznacza, że może ona w tym czasie osobiście opiekować się dzieckiem. [przykład 13]
PRZYKŁAD 13
Ojciec przerywa zatrudnienie
Pani Anna urodziła dziecko. Kobieta dotąd leczyła się psychiatrycznie, lecz jej stan po porodzie pogorszył się na tyle, że uzyskała orzeczenie o niezdolności do samodzielnej egzystencji. Pan Jan, ojciec dziecka, musiał przerwać zatrudnienie, aby się nim zająć, bo pani Anna nie jest w stanie sprawować nad córką jakiejkolwiek opieki. Pod rządami starych przepisów nie otrzymałby zasiłku macierzyńskiego. Po nowelizacji osoby w takiej sytuacji świadczenie otrzymają.
Gdzie znaleźć definicję
Definicji pojęcia bycia niezdolnym do samodzielnej egzystencji należy szukać w ustawie z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2015 r. poz. 748). Zgodnie z art. 13 ust. 5 tej ustawy w przypadku stwierdzenia naruszenia sprawności organizmu w stopniu powodującym konieczność stałej lub długotrwałej opieki i pomocy innej osoby w zaspokajaniu podstawowych potrzeb życiowych orzeka się niezdolność do samodzielnej egzystencji. W takiej sytuacji niezdolność do samodzielnej egzystencji stwierdza i orzeka lekarz orzecznik ZUS na okres nie dłuższy niż 5 lat lub na okres dłuższy niż 5 lat, jeżeli według wiedzy medycznej nie ma rokowań odzyskania zdolności do samodzielnej egzystencji przed upływem tego okresu. Pojęcie „niezdolność do samodzielnej egzystencji” ma szeroki zakres przedmiotowy. Swoim zakresem obejmuje konieczność pielęgnacji określonej osoby, która jest jednocześnie całkowicie niezdolna do pracy. Dodatkowo obejmuje też konieczność udzielania pomocy, która może się sprowadzać do załatwiania elementarnych spraw życia codziennego (zakupy, wizyty lekarskie itp.). Przesłanki opieki i pomocy powinny wystąpić łącznie. Schorzenia degradujące psychicznie osobowość człowieka i wymagające stałej lub długotrwałej opieki nad ubezpieczonym mogą uzasadnić zaliczenie go do I grupy inwalidów, nawet jeżeli jest on w stanie wypełniać niektóre z elementarnych czynności życiowych we własnym zakresie (np. jeść, ubierać się), jeżeli w pozostałym zakresie jest pozbawiony praktycznej możliwości egzystowania w humanitarnych warunkach bez koniecznej pomocy ze strony osoby trzeciej (tak wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku – III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z 18 lutego 2014 r., sygn. akt III AUa 211/13; Legalis nr 992592). Należy przy tym podkreślić, że orzeczenie stwierdzające znaczny stopień niepełnosprawności nie jest równoznaczne z orzeczeniem lekarza orzecznika organu rentowego o całkowitej niezdolności do pracy i niezdolności do samodzielnej egzystencji (tak postanowienie Sądu Najwyższego z 16 grudnia 2005 r., sygn. akt II UK 77/05; OSNAPiUS 2006 nr 23–24, poz. 372, str. 1042).
Przepisy nadal niespójne
Jednak w dalszym ciągu regulacja art. 29 ust. 4a ustawy zasiłkowej pozostaje niespójna z przepisami k.p. dotyczącymi rezygnacji z urlopu macierzyńskiego. Zgodnie z tym przepisem w razie skrócenia okresu pobierania zasiłku macierzyńskiego na wniosek ubezpieczonej – matki dziecka, po wykorzystaniu przez nią zasiłku za okres co najmniej 14 tygodni, zasiłek ten przysługuje ubezpieczonemu – ojcu dziecka, który uzyskał prawo do urlopu macierzyńskiego lub przerwał działalność zarobkową w celu sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem. To oznacza, że ubezpieczona matka dziecka nie będzie mogła skorzystać ze wskazanego uprawnienia tylko wówczas, gdy ojciec dziecka nie podlega ubezpieczeniu chorobowemu lub gdy mimo podlegania takiemu ubezpieczeniu nie przerwie aktywności zawodowej w celu sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem. Tymczasem w przepisach art. 180 par. 5 i 6 kodeksu pracy przewidziano, że rezygnacja z urlopu macierzyńskiego jest możliwa tylko wtedy, gdy ojciec – będący pracownikiem – przejmie jego pozostałą część. Z powyższego wynika więc, że jeśli ojciec dziecka nie podejmuje pracy zarobkowej (jest np. osobą bezrobotną, rencistą) lub jeżeli wykonuje pracę zarobkową poza stosunkiem pracy, z tytułu której podlega ubezpieczeniu chorobowemu, to pracownica – matka dziecka – nie może skrócić okresu pobierania urlopu macierzyńskiego. Tak więc możliwości skrócenia urlopu macierzyńskiego nie będzie miała matka, której mąż nie jest pracownikiem i podlega ubezpieczeniu chorobowemu z innego tytułu.
Nowe zasady urlopów dla pracowników – ojców
Konsekwencją powyższych zmian w ustawie zasiłkowej jest wprowadzenie zmian do k.p. w zakresie prawa do urlopu macierzyńskiego, dodatkowego macierzyńskiego oraz rodzicielskiego dla pracowników – ojców.
Zgodnie z nowym brzmieniem art. 180 par. 7 k.p. pracownikowi – ojcu wychowującemu dziecko – będzie przysługiwało prawo do niewykorzystanej części urlopu macierzyńskiego nie tylko w razie zgonu pracownicy, ale także porzucenia przez nią dziecka w czasie trwania urlopu macierzyńskiego. Na tej samej zasadzie pracownikowi ojcu wychowującemu dziecko będzie przysługiwał dodatkowy urlop macierzyński (art. 1821 par. 7 k.p.) oraz urlop rodzicielski (art. 1821a par. 7 k.p.). Zmiany w kodeksie pracy wynikają z konieczności umożliwienia pracownikowi – ojcu wychowującemu dziecko – skorzystania z urlopu macierzyńskiego (dodatkowego macierzyńskiego oraz rodzicielskiego) nie tylko w przypadku zgonu matki, ale też porzucenia przez nią dziecka.
Nie wszystkie zmiany zasadne
Konsekwencją zmian jest także wprowadzenie do art. 180 k.p. nowego par. 8, zgodnie z którym pracownica legitymująca się orzeczeniem o niezdolności do samodzielnej egzystencji, której stan zdrowia uniemożliwia sprawowanie osobistej opieki nad dzieckiem, po wykorzystaniu po porodzie co najmniej ośmiu tygodni urlopu macierzyńskiego ma prawo zrezygnować z pozostałej części tego urlopu. W takim przypadku niewykorzystanej części tego urlopu udziela się pracownikowi – ojcu wychowującemu dziecko na jego pisemny wniosek. Ta zmiana wydaje się nie do końca właściwa, ponieważ jeśli matka dziecka z uwagi na swój stan nie może w ogóle sprawować osobistej opieki nad dzieckiem, zbędne będzie korzystanie przez nią z urlopu macierzyńskiego w wymiarze co najmniej ośmiu tygodni jako warunku przejęcia pozostałej części urlopu przez pracownika – ojca. [przykład 14]
PRZYKŁAD 14
Urlop macierzyński dla ojca
Pani Anna w trakcie zatrudnienia urodziła dziecko. Od wielu lat posiadała orzeczenie o niezdolności do samodzielnej egzystencji, ale nie uniemożliwiało jej to wykonywania obowiązków pracowniczych przez internet. Po porodzie jej stan się pogorszył i stałą opiekę nad dzieckiem musiał przejąć pan Jan, ojciec dziecka. Pan Jan będzie mógł jednak skorzystać z urlopu macierzyńskiego po wykorzystaniu przez panią Annę 8 tygodni. Dopiero po upływie tego okresu będzie mógł uzyskać taki urlop od swojego pracodawcy.
Analogiczne rozwiązanie w zakresie urlopów wprowadzono dla pracowników – ojców – w przypadku gdy matka dziecka niezdolna do samodzielnej egzystencji nie jest pracownicą. Dodano w tym celu nowy art. 1821b k.p. Zgodnie z tym przepisem w razie zgonu matki dziecka niebędącej pracownicą albo porzucenia przez nią dziecka, a także jeżeli matka dziecka niebędąca pracownicą legitymuje się orzeczeniem o niezdolności do samodzielnej egzystencji i stan jej zdrowia uniemożliwia jej sprawowanie osobistej opieki nad dzieckiem, pracownikowi – ojcu wychowującemu dziecko – przysługuje prawo do urlopu macierzyńskiego lub dodatkowego urlopu macierzyńskiego, lub urlopu rodzicielskiego na warunkach i w okresie, w którym z tego urlopu lub z tych urlopów mogłaby korzystać matka dziecka będąca pracownicą. [przykład 15]
PRZYKŁAD 15
Po śmierci matki
Pani Anna nigdy nie pracowała. Urodziła dziecko, ale wystąpiły komplikacje i kilka dni później zmarła. Pan Jan, ojciec dziecka, musiał przerwać zatrudnienie, aby się nim zająć. Pod rządami starych przepisów nie mógłby pójść na urlop macierzyński po śmierci pani Anny. Po nowelizacji pracodawca będzie musiał udzielić mu takiego urlopu.
Zasiłek opiekuńczy dla ubezpieczonego ojca dziecka
Dotychczasowy art. 32a ustawy zasiłkowej stanowił, że ubezpieczonemu – ojcu dziecka – przysługuje dodatkowo, niezależnie od zasiłku określonego w art. 32 tej ustawy, zasiłek opiekuńczy w wymiarze do ośmiu tygodni, w przypadku określonym w art. 180 par. 61 k.p. Przepis ten stanowi, że po wykorzystaniu przez pracownicę po porodzie urlopu macierzyńskiego w wymiarze ośmiu tygodni pracownikowi – ojcu wychowującemu dziecko – przysługuje prawo do części urlopu macierzyńskiego odpowiadającej okresowi, w którym pracownica uprawniona do urlopu wymaga opieki szpitalnej ze względu na stan zdrowia uniemożliwiający jej sprawowanie osobistej opieki nad dzieckiem. Zasiłek ten przysługiwał ubezpieczonemu ojcu dziecka pod warunkiem przerwania przez niego zatrudnienia lub innej działalności zarobkowej w celu sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem.
Obecnie taki zasiłek opiekuńczy będzie przysługiwał ubezpieczonemu – ojcu dziecka – także w przypadku określonym w art. 180 par. 8 k.p., tj. w razie, gdy ojciec dziecka będący pracownikiem wykorzystuje pozostałą część urlopu macierzyńskiego z powodu niemożności sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem przez pracownicę legitymującą się orzeczeniem o niezdolności do samodzielnej egzystencji. Jest to konsekwencja zmian w zakresie urlopów wprowadzona do kodeksu pracy. [przykład 16]
PRZYKŁAD 16
Dodatkowe 8 tygodni
Pani Anna urodziła dziecko, posiadając orzeczenie o niezdolności do samodzielnej egzystencji. Kilka tygodni po porodzie jej stan zdrowia pogorszył się na tyle, że nie była w stanie zająć się dzieckiem, ale nie była hospitalizowana. W tej sytuacji pan Jan, ojciec dziecka, musiał przerwać zatrudnienie na pewien czas, aby się nim zająć. Pod rządami starych przepisów nie otrzymałby zasiłku opiekuńczego, bo matka dziecka nie przebywała w szpitalu. Po nowelizacji osoby w takiej sytuacji świadczenie otrzymają.
Nowe definicje i nowi uprawnieni
Zmieniono także art. 32 ustawy zasiłkowej. Dotychczas zasiłek opiekuńczy przysługiwał ubezpieczonemu zwolnionemu od wykonywania pracy z powodu konieczności osobistego sprawowania opieki nad dzieckiem do ukończenia 8 lat w przypadku porodu lub choroby małżonka ubezpieczonego, stale opiekującego się dzieckiem, jeżeli poród lub choroba uniemożliwia temu małżonkowi sprawowanie opieki, lub w przypadku pobytu małżonka ubezpieczonego stale opiekującego się dzieckiem w stacjonarnym zakładzie opieki zdrowotnej. Obecnie zasiłek będzie przysługiwał w przypadku porodu lub choroby małżonka ubezpieczonego lub rodzica dziecka, stale opiekujących się dzieckiem, jeżeli poród lub choroba uniemożliwia temu małżonkowi lub rodzicowi sprawowanie opieki lub w przypadku pobytu małżonka ubezpieczonego lub rodzica dziecka, stale opiekujących się dzieckiem, w szpitalu albo innym przedsiębiorstwie podmiotu leczniczego, wykonującym działalność leczniczą w rodzaju stacjonarnego i całodobowego świadczenia zdrowotnego.
Zmieniono także definicję osób uważanych za członków rodziny oraz za dzieci w rozumieniu tego przepisu. Dotychczas za członków rodziny uważano: małżonka, rodziców, teściów, dziadków, wnuki, rodzeństwo oraz dzieci w wieku ponad 14 lat – jeżeli pozostają we wspólnym gospodarstwie domowym z ubezpieczonym w okresie sprawowania opieki. Obecnie za członków rodziny uważać się będzie także rodzica dziecka, ojczyma, macochę. [ramka 4]
Co to oznacza w praktyce
Ustawa nowelizująca zniosła konieczność pozostawania przez ubezpieczonego w związku małżeńskim z rodzicem stale opiekującym się dzieckiem, jeżeli poród, choroba lub pobyt w szpitalu uniemożliwiają temu rodzicowi osobiste sprawowanie opieki nad dzieckiem do ukończenia ośmiu lat. Nowelizacja to więc odpowiedź na rosnącą liczbę takich związków. Bardzo często pojawiały się problemy w sytuacji, gdy parze rodziło się drugie dziecko, a ojciec nie mógł otrzymać zasiłku opiekuńczego za czas zajmowania się starszym potomkiem.
Jeżeli więc rodzice dziecka nie pozostają w związku małżeńskim (nie będąc jednocześnie ze sobą w związku partnerskim) lub pozostają w związku partnerskim, będzie im przysługiwał zasiłek opiekuńczy, gdy drugi z rodziców, stale opiekujący się dzieckiem, nie może nad nim sprawować opieki. Jednocześnie za członków rodziny uprawnionych do zasiłku opiekuńczego uznawać się będzie nie tylko rodzica dziecka, ale także ojczyma i macochę – jeżeli pozostają we wspólnym gospodarstwie domowym z ubezpieczonym w okresie sprawowania opieki. [przykład 17]
PRZYKŁAD 17
Brak ślubu już nie jest przeszkodą
Pani Anna i pan Jan wychowują wspólnie dziecko, ale nie są małżeństwem. Dzieckiem stale zajmuje się pani Anna, ale zachorowała i trafiła do szpitala. Przed nowelizacją pan Jan nie otrzymałby zasiłku opiekuńczego za okres opieki, bo pani Anna nie była jego żoną. Po nowelizacji nie będzie przeszkód w wypłacie świadczenia.
Kiedy zmiany wchodzą w życie
Zgodnie z art. 26 ustawy nowelizującej zmiany w zakresie uprawnień zasiłkowych wchodzą w życie 14 sierpnia 2015 r. Natomiast zmiany w kodeksie pracy w zakresie urlopów wchodzą w życie 1 stycznia 2016 r.
Ramka 4. Członkowie rodziny według znowelizowanej ustawy:
● dzieci do 14. roku życia,
● dzieci powyżej 14. roku życia, małżonek, rodzice, teściowie, dziadkowie, wnukowie, rodzeństwo, o ile pozostają we wspólnym gospodarstwie z ubezpieczonym w okresie opieki,
a także
● rodzice wspólnego dziecka, ojczym, macocha – o ile pozostają we wspólnym gospodarstwie z ubezpieczonym w okresie opieki.
Podstawa prawna
Art. 29 i 32 ustawy z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (t.j. Dz.U. z 2014 r. poz. 159).
Art. 1 ustawy z 15 maja 2015 r. o zmianie ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa i niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 1066).
Art. 180, art. 1821, art. 1821a i art. 1801b ustawy z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (t.j. Dz.U z 2014 r. poz. 1502 ze zm.).