Przyjmuje się, że małżonek nie musi spełniać warunków do renty rodzinnej przy nabyciu prawa do należności po zmarłym pracowniku. Jednak w przypadku świadczeń innych niż odprawa pośmiertna traci na tym podatkowo
Śmierć pracownika w trakcie trwania stosunku pracy oznacza rozwiązanie tego stosunku. W związku ze śmiercią powstaje jednak kilka obowiązków po stronie pracodawcy. Chodzi przede wszystkim o wypłatę osobom uprawnionym odprawy pośmiertnej oraz innych świadczeń, do których zmarły miał prawo. O ile w przypadku odprawy nie ma większych wątpliwości, bo przepisy są jasne, o tyle pojawiają się już one przy przejściu innych praw majątkowych (np. prawo do wynagrodzenia niepodjętego przez zmarłego z powodu śmierci) po śmierci pracownika na uprawnione osoby, w tym małżonka. Nie wiadomo bowiem, czy musi on, tak jak pozostałe osoby, spełniać warunki do nabycia prawa do renty rodzinnej. W praktyce przyjmuje się, że nie, a to z kolei oznacza, że traci na tym podatkowo. Dlaczego? Szczegóły poniżej, ale zacznijmy od ogólnych zasad wypłaty odprawy pośmiertnej.
W zasadzie przepis jasny, ale...
Odprawa pośmiertna jest jednym z najbardziej specyficznych świadczeń przewidzianych w kodeksie pracy. Jej szczególność polega przede wszystkim na tym, że jest wypłacana osobom niebędącym pracownikami, a więc nie jest to w ogóle świadczenie ze stosunku pracy.
Jej wysokość, ustalana według zasad ogólnych (w poszczególnych zakładach pracy mogą obowiązywać inne regulacje w tym zakresie), zależy od okresu zatrudnienia pracownika u danego pracodawcy i wynosi:
1) jednomiesięczne wynagrodzenie – jeżeli pracownik był zatrudniony krócej niż 10 lat,
2) trzymiesięczne wynagrodzenie – jeżeli pracownik był zatrudniony co najmniej 10 lat,
3) sześciomiesięczne wynagrodzenie – jeżeli pracownik był zatrudniony co najmniej 15 lat.
Wysokość odprawy zależy zatem od zakładowego stażu pracy, przy czym należy sumować wszystkie okresy zatrudnienia u danego pracodawcy, a także u jego poprzednika, jeżeli doszło do przejęcia zakładu pracy.
Odprawa pośmiertna przysługuje małżonkowi i innym członkom rodziny spełniającym warunki wymagane do uzyskania renty rodzinnej w myśl przepisów o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Jest wypłacana wszystkim uprawnionym w częściach równych. Jednak jeżeli po zmarłym pracowniku pozostał tylko jeden członek rodziny uprawniony do odprawy pośmiertnej (np. żona), to przysługuje mu odprawa w wysokości połowy odpowiedniej kwoty.
Trzeba pamiętać, że członkowie rodziny nie otrzymają odprawy, jeżeli pracodawca ubezpieczy pracownika na swój koszt na życie, a odszkodowanie wypłacone przez instytucję ubezpieczeniową jest nie niższe niż odprawa pośmiertna przysługująca na podstawie kodeksu pracy.
Określając katalog osób uprawnionych, ustawodawca wymienił na pierwszym miejscu małżonków, przy czym zrobił to bez określania żadnych dodatkowych warunków. Bez znaczenia jest drobna nieścisłość polegająca na tym, że po śmierci współmałżonka nie mamy już do czynienia z małżonkiem, tylko odpowiednio wdową lub wdowcem. W przypadku innych uprawnionych wprowadził wymóg spełniania warunków wymaganych do renty rodzinnej.
...są wątpliwości
Odprawa pośmiertna nie budzi większych wątpliwości. Inaczej jest w przypadku osób, na które przechodzą prawa majątkowe po śmierci pracownika (np. prawo do wynagrodzenia niepodjętego przez zmarłego z powodu śmierci).
Ustawodawca – podobnie, jak przy odprawach – postanowił, że prawa te przechodzą na małżonka oraz inne osoby spełniające warunki wymagane do uzyskania renty rodzinnej w myśl przepisów o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (w razie braku takich osób prawa te wchodzą do spadku). W tym przypadku jednak ustawodawca zapisał jednym ciągiem „małżonków i inne osoby spełniające warunki do renty rodzinnej”, wobec czego problematyczne jest, czy warunki do renty rodzinnej dotyczą małżonków, czy też – tak jak przy odprawach – uprawnienie małżonków jest niezależne od spełniania tych warunków. Ten ostatni pogląd dominuje, a jego zwolennicy powołują się m.in. na analogię do odpraw pośmiertnych. Paradoksalnie – małżonkowie na tym tracą. Jeżeli bowiem wynagrodzenie niepodjęte weszłoby do spadku, byłoby wyłączone z opodatkowania PIT. Jeżeli natomiast jest wyłączone ze spadku – podlega opodatkowaniu według skali podatkowej (zaliczka naliczana jest jednak według stawki 18 proc.).
Uprawnieni do renty
1) Dzieci własne, dzieci drugiego małżonka oraz dzieci przysposobione:
a) do ukończenia 16 lat;
b) do ukończenia nauki w szkole, jeżeli przekroczyły 16 lat, nie dłużej jednak niż do osiągnięcia 25 lat (jeżeli dziecko osiągnęło 25 lat, będąc na ostatnim roku studiów w szkole wyższej, prawo do renty rodzinnej przedłuża się do zakończenia tego roku studiów), albo
c) bez względu na wiek, jeżeli stały się całkowicie niezdolne do pracy oraz do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolne do pracy w okresie, o którym wyżej mowa;
2) Przyjęte na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletności wnuki, rodzeństwo i inne dzieci, z wyłączeniem dzieci przyjętych na wychowanie i utrzymanie w ramach rodziny zastępczej lub rodzinnego domu dziecka, jeżeli:
a) spełniają warunki z pkt 1,
b) zostały przyjęte na wychowanie i utrzymanie co najmniej na rok przed śmiercią ubezpieczonego (emeryta lub rencisty), chyba że śmierć była następstwem wypadku, oraz
c) nie mają prawa do renty po zmarłych rodzicach, a gdy rodzice żyją, jeżeli:
– nie mogą zapewnić im utrzymania albo
– ubezpieczony (emeryt lub rencista) lub jego małżonek był ich opiekunem ustanowionym przez sąd;
3) Małżonek (wdowa i wdowiec) – bez dodatkowych warunków;
4) Rodzice, jeżeli ubezpieczony (emeryt lub rencista) bezpośrednio przed śmiercią przyczyniał się do ich utrzymania, oraz:
a) w chwili śmierci osiągnęli 50 lat lub byli niezdolni do pracy albo
b) wychowują co najmniej jedno z dzieci, wnuków lub rodzeństwa uprawnione do renty rodzinnej po zmarłym, które nie osiągnęło 16 lat, a jeżeli kształci się w szkole – 18 lat, lub jeżeli sprawuje pieczę nad dzieckiem całkowicie niezdolnym do pracy oraz do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolnym do pracy, uprawnionym do renty rodzinnej,
c) osiągnęli 50 lat lub stali się niezdolni do pracy po śmierci ubezpieczonego, nie później jednak niż w ciągu 5 lat od jego śmierci lub od zaprzestania wychowywania osób wymienionych w pkt 4 lit. b.
Podsumowanie
1. W przypadku odpraw pośmiertnych oczywiste jest, że małżonkowie nie muszą spełniać warunków do renty rodzinnej.
2. W przypadku praw majątkowych po śmierci pracownika jest to dyskusyjne, ale przyjmuje się zazwyczaj, że jest podobnie.
3. Odprawa pośmiertna jest zwolniona z opodatkowania.
4. Inne wypłaty po śmierci pracownika:
● nie podlegają PIT, jeżeli wchodzą do spadku,
● podlegają PIT, jeżeli nie wchodzą do spadku.
Podstawa prawna
Art. 631 i 93 ustawy z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 2014 r. poz. 1502 ze zm.).
Art. 65 i nast. ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2009 r. nr 153, poz. 1227 ze zm.).
Art. 2 ust. 1 pkt 3, art. 18, art. 21 ust. 1 pkt 7, art. 41 ust. 1, art. 27 ust. 1 ustawy z 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (t.j. Dz.U. z 2012 r. poz. 361 ze zm.).