Ubezpieczony nie ma prawa do dwóch świadczeń za ten sam okres niezdolności do pracy. Organ rentowy może zmniejszyć jedno z nich, ale zasady potrącania nie są proste
Nie należą do rzadkości sytuacje, w których w wyniku złożenia przez ubezpieczonego wniosku o rentę z tytułu niezdolności do pracy ZUS przyznaje i wypłaca jednak świadczenie rehabilitacyjne. W tym czasie na skutek złożonego odwołania sąd zmienia decyzję i zgodnie z żądaniem chorego przyznaje mu za ten sam okres rentę. Ubezpieczony uzyskuje wiec prawo do dwóch świadczeń za ten sam czas – świadczenia rehabilitacyjnego na podstawie decyzji ZUS oraz renty na podstawie orzeczenia sądu. Czy w takim wypadku ZUS musi wykonać wyrok i wypłacić wyrównanie renty od dnia złożenia wniosku, a może jest uprawniony do potrącenia należności już wypłaconych w ramach świadczenia rehabilitacyjnego?
Co mówią przepisy
Aby odpowiedzieć na to pytanie, trzeba przede wszystkim ustalić, czy dopuszczalne jest dokonywanie jakichkolwiek potrąceń przez organ rentowy. Przepisy to regulujące znajdziemy w ustawie o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (dalej: ustawa zasiłkowa) oraz w ustawie o systemie ubezpieczeń społecznych (dalej: ustawa systemowa). Zgodnie z art. 66 ust. 2 ustawy zasiłkowej, jeżeli świadczenie zostało pobrane nienależnie z winy ubezpieczonego lub wskutek innych określonych ustawowo okoliczności, wypłacone kwoty podlegają potrąceniu z zasiłków bieżących lub z innych świadczeń z ubezpieczeń społecznych albo ściągnięciu w trybie przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w administracji. Z kolei z art. 84 ust. 4 ustawy systemowej wynika, że nienależnie pobrane świadczenia ustalone prawomocną decyzją oraz odsetki i koszty upomnienia podlegają potrąceniu z wypłacanych świadczeń, a jeżeli prawo do świadczeń nie istnieje – egzekucji.
ZUS przysługuje więc bez wątpienia prawo potrącenia świadczeń w określonych okolicznościach. Warto podkreślić, że potrącenia w obu przepisach ustawodawca wprowadził nie jako możliwości, ale jako narzucony odgórnie obowiązek. Jeśli tylko ziści się przesłanka potrącenia, to z mocy samego przepisu ZUS jest zobligowany do jego dokonania.
Gdy brak winy
To, co odróżnia potrącenie na podstawie ustawy zasiłkowej od potrącenia wynikającego z ustawy systemowej, to uzależnienie go od zaistnienia winy ubezpieczonego lub innej okoliczności wskazanej w przepisach. Świadczenie rehabilitacyjne podlega przepisom ustawy zasiłkowej, mogą pojawić się więc wątpliwości, jak ZUS miałby dokonać jego potrącenia z rentą w przypadku niewystąpienia elementu winy ubezpieczonego, bo przecież świadczenie to wypłacił sam ZUS. Z przepisów zasiłkowych wynika bowiem, że jeśli ubezpieczony winy nie ponosi, wykluczone jest domaganie się zwrotu pobranego świadczenia. W orzecznictwie sądowym przyjmuje się jednak powszechnie, że potrącenie z ustawy zasiłkowej nie stanowi regulacji szczególnej w stosunku do ustawy systemowej, nie wyłącza więc zastosowania art. 84 ustawy systemowej do nienależnie pobranych zasiłków chorobowych lub świadczeń rehabilitacyjnych (wyrok Sądu Najwyższego z 17 stycznia 2012 r., sygn. akt I UK 194/11). Oznacza to, że w sprawie zwrotu nienależnie pobranego świadczenia rehabilitacyjnego ma w pełnym zakresie zastosowanie art. 84 ustawy systemowej, który nie uzależnia kwestii tego zwrotu od elementu winy.
Jaka podstawa zwrotu
Z uwagi na art. 18 ust. 7 ustawy zasiłkowej, z którego wynika, że świadczenie rehabilitacyjne nie przysługuje m.in. osobie uprawnionej do renty z tytułu niezdolności do pracy, ubezpieczony nie będzie mógł otrzymać dwóch świadczeń za ten sam okres, co ZUS wskazuje jako podstawę prawną decyzji o zwrocie nienależnego świadczenia rehabilitacyjnego. Taki kierunek postępowania jest również usankcjonowany w orzecznictwie sądowym.
Kwestią sporną zaś, która często jest przedmiotem odwołań od decyzji ZUS, jest ustalenie dnia, od którego należy liczyć okres zwrotu świadczenia rehabilitacyjnego w przypadku wstecznego przyznania prawa do renty. Dominuje stanowisko, że jeśli w trakcie pobierania świadczenia jest ono należne ubezpieczonemu, a okoliczności wyłączające do niego prawo (np. przyznanie renty z tytułu niezdolności do pracy) wystąpiły później, to nie ma podstaw do uznania, że należności wypłacone podlegają zwrotowi na podstawie art. 84 ustawy systemowej.
Sąd Okręgowy w Toruniu w wyroku z 28 października 2013 r., sygn. akt IV Ua 39/13, wskazał, że do czasu otrzymania decyzji rentowej wnioskodawca był osobą jedynie potencjalnie uprawnioną do renty z tytułu niezdolności do pracy, więc w tym czasie świadczenie rehabilitacyjne było świadczeniem należnym i w konsekwencji wnioskodawca miał prawo do jego pobierania. Sąd doszedł do wniosku, że dopiero od wskazanego momentu można twierdzić, że ubezpieczony jest osobą nieuprawnioną do świadczenia rehabilitacyjnego. Z kolei SN w wyroku z 24 sierpnia 2010 r., sygn. akt I UK 41/10, stwierdził, że do czasu wydania decyzji, a ściśle rzecz ujmując, jej doręczenia, wnioskodawcy nie można traktować jako osoby uprawnionej do renty z tytułu niezdolności do pracy w rozumieniu art. 18 ust. 7 ustawy zasiłkowej. Może się więc okazać, że ZUS nie będzie uprawniony do potrącenia całej sumy wypłaconego wcześniej świadczenia rehabilitacyjnego.
Ważne rozróżnienie
Warto przypomnieć, że z art. 84 ust. 4 ustawy systemowej wynika, iż tylko kwoty nienależnie pobranych świadczeń ustalone prawomocną decyzją mogą zostać potrącone. W orzecznictwie sądowym dostrzega się również różnicę pomiędzy pojęciem świadczenie nienależnie pobrane, którym posługują się ustawy, a pojęciem świadczenie nienależne. Podkreśla się w nim, że świadczenie nienależnie pobrane to nie tylko świadczenie nienależne (np. wypłacane bez podstawy prawnej), lecz także nienależnie pobrane przez osobę, której można przypisać określone cechy dotyczące stanu świadomości (woli) lub określone działania lub zaniechania. Przy powyższym założeniu ZUS może żądać zwrotu tych świadczeń, do wypłaty których doszło wskutek np. jego błędu zwrotu (świadczeń nienależnych), tylko na zasadach ogólnych w drodze powództwa cywilnego. Wydaje się jednak, że ten tryb dochodzenia świadczenia nie będzie miał zastosowania przy zwrocie świadczenia rehabilitacyjnego, ponieważ z reguły w omawianej przez nas sytuacji nie będzie rozważana kwestia świadczenia nienależnego (błędu ZUS), lecz świadczenia nienależnie pobranego.
Konieczna decyzja
Niezbędne jest więc wydanie stosownej decyzji. Praktyki takiej sądy generalnie nie kwestionują. Podkreślają jednak, że decyzja ZUS, której przedmiotem jest ustalenie wysokości należnej, np. renty, po potrąceniu kwot nienależnie pobranych innych świadczeń, koniecznie musi zawierać dokładne wyliczenie, o ile zmniejszy się świadczenie i w jakiej wysokości ubezpieczony w efekcie je otrzyma, aby mógł w prawidłowy sposób zapoznać się z motywami rozstrzygnięcia ZUS (wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z 7 października 2014 r., sygn. akt III AUa 2583/13).
Tym samym powinien mieć otwartą drogę do ewentualnej kontroli decyzji ZUS w zakresie prawidłowości potrącenia określonych należności. Tylko w takim przypadku decyzja ustalająca wysokość świadczenia, w związku z zaistnieniem podstaw do jego zmniejszenia, spełnia przesłanki decyzji wymienionej w art. 83 ust. 1 pkt 5 ustawy systemowej, określającej wymiar świadczeń z ubezpieczeń społecznych.
Podsumowując – ZUS może potrącić z zasądzonej renty z tytułu niezdolności do pracy kwoty wypłaconego świadczenia rehabilitacyjnego. Na etapie postępowania sądowego może się jednak okazać, że ubezpieczony nie będzie musiał zwracać świadczenia za cały okres jego pobierania.
Ważne
Aby zmniejszyć wysokość zasądzonej renty, ZUS musi wydać decyzję określającą wysokość potrącenia
Podstawa prawna
Art. 18 ust. 7 i art. 66 ust. 2 ustawy z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (t.j. Dz.U. z 2014 r. poz. 159).
Art. 84 ust. 4 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz.U. z 2015 r. poz. 121).