ZUS może zażądać zwrotu świadczenia wypłaconego w wyniku błędu nie tylko bezpośrednio od ubezpieczonego. Czasami tym obowiązkiem obciąży płatnika
Zwrot pobranych nienależnie świadczeń z ubezpieczeń społecznych wraz z odsetkami następuje na zasadach określonych w art. 84 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych (dalej: ustawa systemowa). Zasadniczo obowiązek ten spoczywa na osobie, która to świadczenia pobrała. Niekiedy może on jednak zostać przeniesiony na inne podmioty, w szczególności na płatnika składek.
W przypadku gdy pobranie np. nienależnego zasiłku chorobowego było wynikiem przekazania przez płatnika składek lub inny podmiot nieprawdziwych danych mających wpływ na prawo do tego świadczenia lub na jego wysokość, obowiązek zwrotu wraz z odsetkami obciąża odpowiednio płatnika składek lub inny podmiot. Odpowiedzialność osoby trzeciej wchodzi zatem w grę wówczas, gdy przekazał on do ZUS nieprawdziwe dane, co miało wpływ na prawo innej osoby do świadczeń z ubezpieczeń społecznych lub ich wysokość. Oznacza to w istocie, że między udzieleniem fałszywych informacji a pobraniem nienależnych świadczeń powinien zachodzić związek przyczynowo-skutkowy.
Niekompletne nie znaczy nieprawdziwe
W dotychczasowym orzecznictwie sądowym przyjmuje się, że nieprawdziwymi danymi w rozumieniu art. 84 ust. 6 ustawy systemowej są dane niezgodne z rzeczywistością (stanem faktycznym). Z przekazaniem nieprawdziwych danych nie może być utożsamiane dostarczenie danych niekompletnych, gdyż w takim przypadku to na ZUS spoczywa obowiązek zgromadzenia dokumentów niezbędnych do wydania decyzji.
Wpływ nieprawdziwych danych na prawo do świadczeń z ubezpieczeń społecznych lub ich wysokość ma miejsce w sytuacji, gdy płatnik składek lub inny podmiot udzielił nieprawdziwych informacji, np. w związku z ubieganiem się przez daną osobę o świadczenie z ubezpieczeń społecznych płatnik przekazuje do ZUS zawierające niezgodne z prawdą świadectwo pracy, zaświadczenie o zatrudnieniu i wynagrodzeniu ZUS Rp-7 lub zaświadczenie płatnika składek ZUS Z-3. Ich przekazanie doprowadziło do przyznania prawa do świadczenia lub jego wypłacenia w wysokości wyższej niż należna, mimo że w rzeczywistości nie było do tego podstaw.
Pobrane bez podstaw prawnych
Odpowiedzialność płatnika składek lub innego podmiotu jest aktualna tylko wówczas, gdy brak jest podstaw do dochodzenia zwrotu pobranych nienależnie świadczeń od osoby, której świadczenie faktycznie wypłacono (tak np. Sąd Najwyższy w wyroku z 17 stycznia 2012 r., sygn. akt I UK 194/11). Chodzi o przypadek, gdy pobrano świadczenia z ubezpieczeń społecznych mimo braku podstaw prawnych, ale jednocześnie świadczenia te nie są świadczeniami nienależnie pobranymi w rozumieniu art. 84 ust. 2 ustawy systemowej. W tym miejscu warto przypomnieć, że dla potrzeb ubezpieczeń społecznych za nienależnie pobrane uważa się świadczenia:
1) wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie prawa do świadczeń albo wstrzymanie ich wypłaty, jeżeli osoba pobierająca świadczenie była pouczona o braku prawa do ich pobierania – np. osoba pobierająca emeryturę nie poinformowała ZUS o fakcie uzyskiwania przychodów, które powodują zawieszenie lub zmniejszenie emerytury, mimo że została pouczona o obowiązku przekazania takich informacji;
2) przyznane lub wypłacone na podstawie nieprawdziwych zeznań lub fałszywych dokumentów – np. osoba ubiegająca się o zasiłek chorobowy złożyła sfałszowane zaświadczenie lekarskie albo w innych przypadkach świadomego wprowadzania w błąd organu wypłacającego świadczenia przez osobę pobierającą świadczenia – np. osoba ubiegająca się o zasiłek opiekuńczy w oświadczeniu do celów wypłaty zasiłku opiekuńczego niezgodne z prawdą oświadczyła, że nie ma innego domownika mogącego zapewnić opiekę.
Inne zdanie
Jako przypadek świadomego wprowadzenia w błąd organu rentowego przez osobę pobierającą świadczenie sądy określają sytuację, gdy ubiegający się o np. zasiłek chorobowy jest świadomy tego, że jego tytuł do ubezpieczeń społecznych jest pozorny, a, co za tym idzie, nie jest on nimi objęty. Można jako przykład wskazać na często występujące w praktyce zjawisko zawierania pozornych umów o pracę w celu nabycia prawa do świadczeń z ubezpieczeń społecznych (np. zasiłku macierzyńskiego z ubezpieczenia chorobowego). [ramka]
Mimo istnienia takiej linii orzeczniczej ZUS bardzo często jednak obciąża zwrotem nienależnie pobranych zasiłków macierzyńskich płatnika, którego podejrzewa o zawarcie z ciężarną pozornej umowy o pracę. Zdaniem organu rentowego to płatnik wprowadza ZUS w błąd, ponieważ to on zgłasza kobietę do ubezpieczeń. W świetle jednak stanowiska sądów takie działanie wydaje się nieuprawnione, ponieważ w domniemanym obejściu prawa współdziałają obie strony.
Wina organu rentowego
Płatnik składek nie ma także obowiązku zwrotu pobranych nienależnie świadczeń, jeżeli ich wypłata była następstwem nie tylko przekazania nieprawdziwych danych, lecz także błędu ZUS, np. udzielenie nieprawdziwych informacji było konsekwencją stosowania przez organ rentowy niedostatecznie precyzyjnego druku zaświadczenia o zatrudnieniu i wynagrodzeniu. Przyjmuje się, że w stosunku do płatnika składek lub innego podmiotu nie stosuje się art. 84 ust. 3 ustawy systemowej, zgodnie z którym nie można żądać zwrotu kwot nienależnie pobranych świadczeń z ubezpieczeń społecznych za okres dłuższy niż ostatnie 12 miesięcy, jeżeli osoba pobierająca świadczenia zawiadomiła organ wypłacający świadczenia o zajściu okoliczności powodujących ustanie prawa do świadczeń albo wstrzymanie ich wypłaty, a mimo to świadczenia były nadal wypłacane, a w pozostałych przypadkach – za okres dłuższy niż ostatnie trzy lata.
Ważne
Odpowiedzialność płatnika nie wymaga ustalenia jego winy za przekazanie nieprawdziwych danych. Wystarczające jest ustalenie, że dostarczył on do ZUS nieprawdziwe informacje i pociągnęło to za sobą pobranie przez inną osobę nienależnych świadczeń z ubezpieczeń społecznych
Z orzecznictwa
Okoliczność, że zgłoszenia danej osoby do ubezpieczeń społecznych dokonał rzekomy pracodawca, nie oznacza, że rzekomy pracownik, wnioskując o świadczenia z ubezpieczeń społecznych, z powołaniem się na objęcie go takimi ubezpieczeniami w związku z zawarciem umowy o pracę, nie wprowadza świadomie w błąd organu rentowego.
Wyrok Sądu Najwyższego z 6 sierpnia 2013 r., sygn. akt II UK 11/13
Podstawa prawna
Art. 84 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz.U. z 2015 r. poz. 121).