TEZA: Dobrowolne ubezpieczenie społeczne na skutek wniosku zgłoszonego w terminie wskazanym w art. 14 ust. 1a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych powstaje od dnia wskazanego we wniosku tylko w przypadku równoczesnego objęcia obowiązkiem ubezpieczeń społecznych emerytalnego i rentowych. W każdym innym wypadku ubezpieczenie społeczne powstaje nie wcześniej niż w chwili zgłoszenia wniosku (art. 14 ust. 1).
Sygn. akt II UK 56/14
WYROK SĄDU NAJWYŻSZEGO
z 26 listopada 2014 r.
STAN FAKTYCZNY
Decyzją z 16 marca 2011 r. ZUS ustalił prawo ubezpieczonej do zasiłku chorobowego za okres od 5 sierpnia 2010 r. do 13 sierpnia 2010 r. i od 25 sierpnia 2010 r. do 21 września 2010 r. oraz do zasiłku macierzyńskiego za okres od 1 października 2010 r. do 3 marca 2011 r. Za podstawę wymiaru przyznanych świadczeń przyjął zgłoszoną przez ubezpieczoną jako przychód w lipcu 2010 r. kwotę równą najniższej podstawie wymiaru składek.
Decyzja ta została zmieniona wyrokiem sądu rejonowego z 12 czerwca 2012 r., który stwierdził, że ubezpieczona podlegała dobrowolnemu ubezpieczeniu chorobowemu do 31 lipca 2010 r., przy czym z tytułu tego ubezpieczenia nie nabyła prawa do zasiłku chorobowego po 1 sierpnia 2010 r., gdyż za ten miesiąc nie opłaciła składki na ubezpieczenie chorobowe, a więc nie stała się niezdolna do pracy z powodu choroby w czasie trwania ubezpieczenia. W związku z przerwą w ubezpieczeniu chorobowym przed 1 września 2010 r., trwającą powyżej 30 dni, nie zliczył do okresu wyczekiwania ponownego ubezpieczenia chorobowego od 1 września 2010 r., lecz – jako wyjątek od reguły ustalania podstawy wymiaru zasiłku chorobowego z 12 miesięcy kalendarzowych poprzedzających miesiąc, w którym powstała niezdolność do pracy – za podstawę wymiaru zasiłku ubezpieczonej, niebędącej pracownikiem, przyjął przeciętny miesięczny przychód za jeden miesiąc kalendarzowy ubezpieczenia (art. 36 ust. 2 w związku z art. 48 ust. 2 ustawy z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa, t.j. Dz.U. z 2010 r. nr 77, poz. 512 ze zm.; dalej: ustawa o świadczeniach w razie choroby i macierzyństwa). Na skutek złożenia 6 września 2010 r. wniosku o objęcie dobrowolnym ubezpieczeniem chorobowym od 1 września 2010 r. i opłacenia w terminie składki na ubezpieczenie chorobowe za miesiąc ten przyjął wrzesień 2010 r. Prawo ubezpieczonej do zasiłku macierzyńskiego od 1 października 2010 r. ustalił w kwocie odpowiadającej zadeklarowanej wysokości składki za ten miesiąc.
Wyrokiem z 14 czerwca 2013 r. sąd okręgowy oddalił apelację ZUS, potwierdzając prawidłowość stwierdzenia przez sąd pierwszej instancji braku prawa ubezpieczonej do zasiłku chorobowego za okres od 1 sierpnia 2010 r., po przerwie w ubezpieczeniu chorobowym trwającej powyżej 30 dni (sierpień), i ustalił, że po przerwaniu ubezpieczenia chorobowego do 1 września 2010 r., składając ponownie zgłoszenie do dobrowolnego ubezpieczenia społecznego, ubezpieczona rozpoczęła nowy okres ubezpieczenia, w którym podstawa wymiaru składek na ubezpieczenie chorobowe wyniosła 6898,56 zł. Sąd uznał, że w sprawie zastosowanie ma art. 36 ust. 2 w związku z art. 48 ust. 2 ustawy o świadczeniach w razie choroby i macierzyństwa, zgodnie z którymi podstawę wymiaru zasiłku stanowi przeciętny przychód za pełne miesiące kalendarzowe ubezpieczenia, a skoro zadeklarowany przychód za wrzesień 2010 r. stanowiła kwota 7994,62 zł, uznał, że jej powinna być równa podstawa zasiłku, po odliczeniu kwoty odpowiadającej 13,71 proc. podstawy wymiaru składki na ubezpieczenie chorobowe, a więc ostatecznie kwota 6898,56 zł.
UZASADNIENIE
Sąd Najwyższy uchylił zaskarżony wyrok i skierował sprawę do ponownego rozpoznania. Sąd uznał, że wysokość zasiłku macierzyńskiego zależna jest od wysokości zadeklarowanej kwoty stanowiącej podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie chorobowe – co do zasady przez okres 12 miesięcy poprzedzających nabycie prawa do zasiłku, chyba że do chwili urodzenia dziecka ubezpieczenie dobrowolne trwa krócej niż 12 miesięcy. Reguły te nie są odpowiednie wobec ubezpieczonych, których prawo do świadczeń powstało w pierwszym miesiącu po przystąpieniu do ubezpieczenia i którzy przebyli w ubezpieczeniu chorobowym okres krótszy od miesiąca. Znajdują się oni w sytuacji, w której nie jest możliwe odwołanie się do jakiegokolwiek okresu ubezpieczenia określonego w art. 36 ust. 2 w związku z art. 48 ust. 2 i 47 ustawy o świadczeniach w razie choroby i macierzyństwa. W takim wypadku dla ubezpieczonych, dla których określono najniższą podstawę wymiaru składek, wyliczenie zasiłku następuje od kwoty zastępczej stanowiącej najniższą podstawę wymiaru składki za miesiąc, w którym powstało prawo do zasiłku, po odliczeniach, o których mowa w art. 3 pkt 4. Taką zasadę przewidziano w art. 49 ustawy, w brzmieniu obowiązującym przed 1 grudnia 2013 r., w wypadku, w którym niezdolność do pracy powstała w pierwszym miesiącu kalendarzowym ubezpieczenia chorobowego, a po zmianie ustawą z 21 czerwca 2013 r. (Dz.U. poz. 996), gdy niezdolność do pracy powstała przed upływem pełnego miesiąca kalendarzowego ubezpieczenia chorobowego.
SN zaaprobował zastosowanie przez ZUS wspomnianego przepisu w brzmieniu obowiązującym w dniu spełnienia się ryzyka ubezpieczeniowego. Urodzenie dziecka przez ubezpieczoną nastąpiło w październiku 2010 r., w pierwszym miesiącu kalendarzowym ubezpieczenia chorobowego, a przed upływem pełnego miesiąca kalendarzowego tego ubezpieczenia we wrześniu 2010 r. Wyłączenie z mocy prawa z ubezpieczenia dobrowolnego na skutek nieopłacenia składek na to ubezpieczenie spowodowało, że poprzedni stosunek ubezpieczenia ustał z mocy prawa i niezbędny stał się wniosek o ponowne objecie dobrowolnym ubezpieczeniem. Po przerwie w ubezpieczeniu chorobowym trwającej od 1 do 31 sierpnia 2010 r. ubezpieczona zgłosiła się ponownie do tego ubezpieczenia przez złożenie wniosku 6 września 2010 r. Nowy okres ubezpieczenia dobrowolnego trwa więc w jej wypadku od tego dnia, stosownie do art. 14 ust. 1 ustawy, stanowiącym o objęciu dobrowolnie ubezpieczeniami emerytalnym, rentowymi i chorobowym nie wcześniej niż od dnia, w którym wniosek został zgłoszony. Przypadająca wcześniej data wskazana we wniosku nie może być uwzględniona na podstawie szczególnego przepisu art. 14 ust. 1a ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz.U. z 2015 r. poz. 121). Wyjątek przewidziany w art. 14 ust. 1a, na podstawie którego objęcie dobrowolnie ubezpieczeniem chorobowym następuje od dnia wskazanego we wniosku, stosowany jest tylko wtedy, gdy zgłoszenie do ubezpieczeń emerytalnego i rentowych zostanie dokonane w terminie określonym w art. 36 ust. 4, czyli w ciągu 7 dni od daty powstania obowiązku ubezpieczenia emerytalno-rentowego. Ten szczególny przepis został wprowadzony w wyniku zmiany ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych od 1 stycznia 2003 r. (Dz.U. z 2002 nr 241 poz. 2074) i ma sens tylko jako mający na celu ujednolicenie chwili objęcia wszystkimi ubezpieczeniami społecznymi; z mocy prawa i na zasadzie dobrowolności.
Podsumowanie
● Wyłączenie z dobrowolnych ubezpieczeń na skutek nieopłacenia składek powoduje konieczność ponownego złożenia wniosku
● Zasadą jest, że okres ochrony ubezpieczeniowej rozpoczyna się z chwilą złożenia wniosku lub później, w zależności od żądania
● Jeżeli jednocześnie nastąpiło objęcie ubezpieczeniem emerytalnym i rentowym, wyjątkowo ubezpieczenie może rozpocząć się wcześniej