Pracownik odmówił przyjęcia skierowania na wymagane prawem badania lekarskie. Uznał, że to szykana ze strony pracodawcy oraz poszukiwanie pretekstu do jego zwolnienia. Czy można zwolnić pracownika z pracy, podając jako powód odmowę poddania się badaniom lekarskim stwierdzającym brak przeciwskazań do wykonywania pracy na zajmowanym stanowisku?
Jednym z podstawowych obowiązków pracownika jest przestrzeganie przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy. W szczególności pracownik jest obowiązany poddawać się wstępnym, okresowym i kontrolnym oraz innym zaleconym badaniom lekarskim i stosować się do wskazań lekarskich (art. 211 pkt 5 kodeksu pracy; dalej: k.p.). Warunkiem dopuszczenia do pracy jest posiadanie aktualnego orzeczenia lekarskiego stwierdzającego brak przeciwwskazań do pracy na określonym stanowisku w warunkach pracy opisanych w skierowaniu na badania lekarskie. Dlatego pracownik, który odmawia poddania się badaniom lekarskim, a ważność uprzednio posiadanych upłynęła, nie powinien zostać dopuszczony do pracy. Wynika to z art. 229 par. 4 k.p. Potwierdza to także wyrok Sądu Najwyższego z 27 stycznia 2004 r., sygn. akt I PK 293/03. W sprawie rozpatrywanej przez SN pracodawca rozwiązał z pracownicą umowę o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika, w związku z naruszeniem art. 100 i art. 211 pkt 5 k.p., polegającym na niewykonaniu polecenia pracodawcy dotyczącego pracy i niepoddaniu się zaleconym przez pracodawcę badaniom lekarskim. Pracownica wykonywała pracę na stanowisku w laboratorium higieny pracy, gdzie miała kontakt z czynnikami szczególnie szkodliwymi dla zdrowia, a wśród nich z zaliczanymi do substancji o działaniu rakotwórczym lub prawdopodobnie rakotwórczym. Badania profilaktyczne pracowników przy narażeniu w środowisku pracy na te czynniki powinny być i były wykonywane w zakładzie co rok. SN uznał, że pracownica zobowiązana była do poddania się badaniom profilaktycznym, a odmowa poddania się badaniom lekarskim była nieuzasadniona i nieusprawiedliwiona.
Warto jeszcze zwrócić uwagę na wyrok SN z 10 stycznia 2006 r., sygn. akt I PK 131/05, w którym SN wyraził pogląd, że w razie odmowy przez pracownika poddania się badaniom lekarskim pracodawca będzie mógł zastosować wobec niego środki dyscyplinujące, w tym pozbawić go prawa do premii. Wyrok dotyczył pracownika, który przedłożył pracodawcy zaświadczenie lekarskie stwierdzające zdolność do pracy. Pracodawca chciał je jednak zweryfikować, aby być pewnym, czy pracownik jest zdolny do wykonywania pracy na zajmowanym stanowisku. Pracownik nie stawił się na badania lekarskie mimo wezwania. Zdaniem SN tym samym naruszył obowiązek wynikający z art. 211 pkt 5 k.p., co uzasadnia wyciągnięcie wobec niego konsekwencji przez pracodawcę.
Odpowiedzialność wykroczeniowa i karna
Wykonywanie pracy bez orzeczenia lekarskiego stwierdzającego brak przeciwwskazań do jej wykonywania na zajmowanym stanowisku może stanowić zewnętrzną przyczynę wypadku przy pracy. W wyroku z 5 września 1996 r., sygn. akt II PRN 9/96 (OSNAPiUS 1997 nr 5, poz. 70, OSP 1997 nr 7‒8, poz. 131) SN orzekł np., że dopuszczenie do pracy maszynisty kolejowego bez przeprowadzenia badań kontrolnych i po upływie terminu obowiązującego do przeprowadzenia takich badań może stanowić przyczynę zewnętrzną uzasadniającą uznanie zdarzenia za wypadek przy pracy. Podobne stanowisko zajął SN w wyroku z 17 listopada 2000 r., sygn. akt II UKN 49/00 (OSNAPiUS 2002 nr 11, poz. 275), w którym uznał, że przyczyną zewnętrzną jest dopuszczenie do pracy pracownika bez aktualnego orzeczenia lekarskiego stwierdzającego brak przeciwwskazań do pracy na określonym stanowisku. W takiej sytuacji pracownik będzie mógł dochodzić od pracodawcy roszczeń na drodze cywilnoprawnej z tytułu wypadku przy pracy.
WAŻNE Pracownik, który odmawia poddania się badaniom lekarskim, a ważność uprzednio posiadanych upłynęła, nie powinien zostać dopuszczony do pracy. Za ten czas nie otrzyma wynagrodzenia.
Istotne jest także to, że poza odpowiedzialnością cywilnoprawną pracodawca w razie dopuszczenia pracownika do pracy bez aktualnego zaświadczenia będzie ponosił odpowiedzialność wykroczeniową przewidzianą w art. 283 par. 1 k.p. za nieprzestrzeganie przepisów lub zasad bezpieczeństwa i higieny pracy. Rozważyć także można odpowiedzialność karną. Zgodnie z art. 220 kodeksu karnego kto będąc odpowiedzialny za bezpieczeństwo i higienę pracy, nie dopełnia wynikającego stąd obowiązku i przez to naraża pracownika na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, podlega karze pozbawienia wolności do lat trzech.
Jakie konsekwencje
Nie ulega zatem wątpliwości, że gdy pracownik odmawia przyjęcia skierowania na badania lekarskie i, co za tym idzie, nie posiada aktualnego orzeczenia lekarskiego o braku przeciwwskazań do wykonywania pracy na zajmowanym stanowisku, powinien liczyć się z negatywnymi konsekwencjami swojego zachowania. Obejmują one:
- niedopuszczenie do pracy i nieotrzymanie za ten czas wynagrodzenia (art. 80 k.p.); nie jest bowiem gotowy do świadczenia pracy, a nawet nie chce jej świadczyć, bo odmawia poddaniu się badaniom lekarskim;
- pozbawienie premii;
- zastosowanie kary porządkowej;
- rozwiązanie umowy o pracę, w tym także bez wypowiedzenia z winy pracownika.
Takie zachowanie pracodawcy na pewno nie będzie nosiło cech szykany ani nie będzie naruszało praw pracowniczych. Nierespektowanie i lekceważenie przepisów i obowiązków musi wiązać się z konsekwencjami, które zostały określone w k.p. W sytuacji opisanej w pytaniu obowiązkiem pracodawcy jest rozwiązanie umowy o pracę z pracownikiem, który odmawia poddaniu się badaniom lekarskim.
Podstawa prawna
• art. 80, art. 100, art. 211 pkt 5, art. 229 par. 4, art. 283 par. 1 ustawy z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1510; ost.zm. Dz.U. z 2022 r. poz. 1700)
• art. 220 ustawy z 6 czerwca 1997 r. ‒ Kodeks karny (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1138; ost.zm. Dz.U. z 2022 r. poz. 1726)
