TEZA: ZUS nie jest uprawniony do kwestionowania kwoty zadeklarowanej przez płatnika składek jako podstawa wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne osoby współpracującej przy prowadzeniu pozarolniczej działalności gospodarczej, o ile kwota ta mieści się w ustawowych granicach.
Linia orzecznicza / Dziennik Gazeta Prawna
Sygn. akt I UK 145/14
WYROK SĄDU NAJWYŻSZEGO
z 11 grudnia 2014 r.
STAN FAKTYCZNY
Decyzją z 29 stycznia 2013 r. ZUS stwierdził, że ubezpieczona nie podlega od 11 września 2012 r. obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym: emerytalnemu, rentowemu, wypadkowemu oraz dobrowolnemu ubezpieczeniu chorobowemu jako osoba współpracująca z płatnikiem składek. Sąd okręgowy wyrokiem z 24 kwietnia 2013 r. zmienił zaskarżoną decyzję i ustalił, że ubezpieczona, jako osoba współpracująca z osobą prowadzącą pozarolniczą działalność u płatnika składek, podlega ubezpieczeniom od 11 września 2012 r. z podstawą wymiaru składek na powyższe ubezpieczenia wynoszącą 60 proc. miesięcznego prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że prowadzący działalność gospodarczą (transport samochodowy) zawarł związek małżeński z ubezpieczoną, która od 2010 r. prowadziła własną działalność gospodarczą w zakresie usług administracyjno-biurowych. Działalność tę zlikwidowała we wrześniu 2012 r. Małżonkowie mają dwoje małoletnich dzieci, prowadzą wspólne gospodarstwo domowe, a ubezpieczona była w kolejnej ciąży. Od 9 września 2012 r. zgłoszona została do obowiązkowych ubezpieczeń społecznych oraz dobrowolnego chorobowego. Za wrzesień 2012 r. zadeklarowano podstawę wymiaru składek w kwocie 2266,67 zł, a za październik – w kwocie 8742,05 zł.
Płatnik składek deklarował na własne ubezpieczenie najniższą podstawę wymiaru dla osób prowadzących działalność gospodarczą, gdyż nie było go stać na wyższe składki. Od 1 listopada 2012 r. ubezpieczona była niezdolna do pracy w związku z ciążą. Sąd ustalił również, że odwołująca się wykonywała swe obowiązki w domu, gdzie była siedziba firmy. Wystawiała faktury, wykonywała przelewy, poszukiwała nowych kontrahentów, dostarczała dokumenty do biura rachunkowego i urzędów, monitowała dłużników. Sąd powołał się na art. 6 ust. 1 pkt 5 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz.U. z 2015 r. poz. 121; dalej: ustawa systemowa), który stanowi, że obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym podlegają osoby prowadzące pozarolniczą działalność gospodarczą i osoby z nimi współpracujące.
Małżonek jest osobą współpracującą, jeżeli pozostaje z osobą prowadzącą działalność gospodarczą we wspólnym gospodarstwie domowym i współpracuje przy prowadzeniu tej działalności. W rozpatrywanej sprawie ubezpieczona zlikwidowała niedochodową działalność gospodarczą i przystąpiła do firmy męża jako osoba współpracująca. Praca wykonywana przez nią przez półtora miesiąca przed okresem niezdolności do pracy była bezpośrednio związana z funkcjonowaniem działalności płatnika.
Sąd stwierdził, że zgłoszenie do ubezpieczeń jako osoby współpracującej było uzasadnione. Natomiast zadeklarowanie maksymalnej podstawy wymiaru składki na ubezpieczenie chorobowe na podstawie art. 20 ust. 3 ustawy systemowej, bezpośrednio przed uzyskaniem świadczeń z tego ubezpieczenia, jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, ale tylko w zakresie wysokości podstawy wymiaru składek – art. 58 par. 2 i 3 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2014 r. poz. 121 ze zm.; dalej: k.c.). Sąd apelacyjny wyrokiem z 15 stycznia 2014 r. oddalił zarówno apelację ubezpieczonej, jak i organu rentowego, podzielając ustalenia sądu pierwszej instancji, że ubezpieczona jest osobą współpracującą w rozumieniu ustawy systemowej, ale składka na ubezpieczenie chorobowe została zawyżona.
UZASADNIENIE
SN uchylił zaskarżony wyrok do ponownego rozpoznania. Ponieważ sporna pozostała wysokość podstawy wymiaru składek, determinująca wysokość świadczeń z tytułu choroby i macierzyństwa, to w istocie sprawa sprowadza się do oceny dopuszczalności badania, czy podjęcie współpracy przy prowadzeniu pozarolniczej działalności gospodarczej z zadeklarowaną podstawą, wysoką, choć w granicach ustawowych, podlega weryfikacji przez pryzmat zasad współżycia społecznego.
Sąd Najwyższy przypomniał, że w uchwale SN z 21 kwietnia 2010 r., sygn. akt II UZP 1/10 (OSNP 2010/21–22/267), uznano, iż ZUS nie jest uprawniony do kwestionowania kwoty zadeklarowanej przez osobę prowadzącą pozarolniczą działalność jako podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne, jeżeli mieści się ona w granicach określonych ustawą systemową.
Jak prawidłowo wskazały sądy obu instancji, podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie chorobowe określa się zawsze według podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe (art. 20 ust. 1 ustawy systemowej), z ograniczeniem wynikającym z art. 20 ust. 3 tej ustawy, który stanowi, że podstawa wymiaru składek na dobrowolne ubezpieczenie chorobowe nie może przekraczać miesięcznie 250 proc. przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w poprzednim kwartale. Ustawodawca pozostawił osobom prowadzącym działalność określenie wysokości podstawy wymiaru składek, z zastrzeżeniem dolnej granicy na poziomie 60 proc. prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego – art. 18 ust. 8 ustawy systemowej.
Prowadzi to do wniosku, że w przypadku osób prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą oraz osób z nimi współpracujących wysokość składek nie jest związana z faktycznie osiąganym przychodem i jego wysokością, lecz jedynie z istnieniem tytułu ubezpieczeń i zadeklarowaną kwotą. Wysokość podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie chorobowe tej grupy ubezpieczonych mieści się w przedziale od 60 proc. do 250 proc. przeciętnego wynagrodzenia i zależy od deklaracji płatnika składek. Zaznaczenia także wymaga, że na osobie prowadzącej pozarolniczą działalność spoczywa obowiązek finansowania w całości, z własnych środków, składek na ubezpieczenia społeczne osoby współpracującej (art. 16 ust. 5 lit. a ustawy systemowej). Brak jest natomiast obowiązku zapłaty wynagrodzenia. Po stronie płatnika przedsiębiorcy istnieje uprawnienie do zadeklarowania dowolnej kwoty w ustawowych granicach jako podstawy wymiaru składek, jest to jego wyłączna decyzja i jakakolwiek ingerencja w tę sferę ZUS jest niedopuszczalna. Niemożliwe jest także kwestionowanie zadeklarowanej podstawy z powołaniem się na art. 58 k.c. czy art. 5 k.c. Instrumenty przeciwdziałające wypłacie nieekwiwalentnie wysokich świadczeń wprowadzić mógłby wyłącznie ustawodawca. Dopóki takich rozwiązań nie ma, dopóty brak jest możliwości kwestionowania kwoty zadeklarowanej przez płatnika przedsiębiorcę zarówno na ubezpieczenie własne, jak i na ubezpieczenie osoby z nim współpracującej, dla której prowadzący działalność gospodarczą jest płatnikiem składek (art. 4 pkt 2 lit. r ustawy systemowej).
Podjęcie przez kobietę w ciąży współpracy przy prowadzeniu działalności gospodarczej, nawet gdyby głównym motywem było uzyskanie świadczeń z ubezpieczeń społecznych, nie jest sprzeczne z prawem.