Jak zalegalizować pobyt i zatrudnienie cudzoziemca? Co w tym zakresie zmieniła nowelizacja specustawy ukraińskiej? Co jeszcze należałoby poprawić? Odpowiedzi na te pytania udzielają prawnicy z PCS Paruch Chruściel Schiffter Stępień | Littler Global.

13 marca 2022 r. weszła w życie - z mocą obowiązującą wstecz od 24 lutego 2022 r. - ustawa z 12 marca 2022 r. o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa (Dz.U. poz. 583, ost.zm. Dz.U. z 2022 r. poz. 830; dalej: specustawa). Niestety, w związku z ekspresowym tempem, w jakim regulacja ta została opracowana i uchwalona, ustawodawcy nie udało się uniknąć błędów i nieścisłości w tekście ustawy. Niekiedy są one bardzo poważne i utrudniają ustalenie praw przysługujących osobom uciekającym przed wojną. W efekcie przewidziane w specustawie postępowania administracyjne związane z rejestracją pobytu tych osób, które w założeniu miały być uproszczone, stają się skomplikowane, w szczególności dla firm, które muszą ocenić, czy mogą zatrudnić cudzoziemca. W związku z tym już 23 marca 2022 r. uchwalono w kilku aktach prawnych pierwsze zmiany korygujące treść specustawy. Następnie, 8 kwietnia 2022 r., Sejm uchwalił kompleksową nowelizację do specustawy ukraińskiej (ustawa z 8 kwietnia 2022 r. zmieniająca ustawę o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa), ale i te zmiany nie rozwiązują wszystkich praktycznych problemów związanych ze stosowaniem specustawy. W ostatniej części naszego artykułu wskazujemy najpilniejsze do rozwiązania problemy, które powinny zostać dodatkowo rozwiązane przez ustawodawcę.
Kwestie te wyjaśniają: Karolina Schiffter, Kinga Polewka-Włoch, Ewa Wysocka, Maciej Zabawa, Aleksander Dżuryło, Tomasz Rogala z PCS Paruch Chruściel Schiffter Stępień | Littler Global.

rejestracja pobytu i uzyskiwania numeru pesel

Jedną z istotniejszych zmian wprowadzonych przez nowe przepisy jest wydłużenie z 60 do 90 dni terminu, w którym uciekający przed wojną Ukraińcy powinni przejść procedurę rejestracji w urzędzie gminy. Termin ten należy nadal liczyć od dnia wjazdu cudzoziemca na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Choć wydaje się, że większość obywateli Ukrainy, którzy przybyli do Polski bezpośrednio po wybuchu wojny, zdążyła dokonać tej formalności, rządzący dostrzegli, że spora część uchodźców ma rejestrację jeszcze przed sobą. Zdecydowano się zatem na przedłużenie tej możliwości oraz odciążenie urzędów od dużej liczby wniosków składanych w ostatnim momencie. Co ważne, zgodnie z pierwotnym (i niezmienionym przez nowelizację) kształtem przepisów specustawy rejestracja pobytu w urzędzie gminy łączy się z nadaniem numeru PESEL. Powiadomienie o nadaniu numeru PESEL jest nie tylko dokumentem wykazującym legalność pobytu cudzoziemca w Polsce, lecz także potwierdzeniem jego uprawnienia do korzystania z praw przewidzianych w specustawie. Numer PESEL w szczególności przyda się przy korzystaniu z pomocy medycznej, ubieganiu się o świadczenia z pomocy społecznej. Jest także potrzebny do założenia działalności gospodarczej.
Dotychczas obowiązujące przepisy zawierały lukę dotyczącą rejestracji pobytu obywatela Ukrainy, który przybył do Polski w okresie od 24 lutego 2022 r., lecz któremu numer PESEL nadano przed tym dniem. Pojawiały się wątpliwości co do tego, w jaki sposób taki cudzoziemiec powinien przejść procedurę rejestracji w urzędzie, która jest możliwa jedynie pod warunkiem złożenia wniosku o nadanie numeru PESEL. Nowe brzmienie specustawy rozstrzyga powyższy problem w ten sposób, że zobowiązuje urzędy gmin do wprowadzenia do rejestru danych cudzoziemca, który dotychczas posiadał numer PESEL, oraz do nadania mu statusu osoby objętej zakresem specustawy. Przy czym warto zauważyć, że mimo wątpliwości w przepisach urzędy z dużych miast od samego początku wojny wydawały Ukraińcom powiadomienia o nadaniu numeru PESEL zawierające adnotację o odpowiednim statusie. Teraz pojawiła się ku temu wyraźna podstawa prawna.
Doprecyzowana nowelizacją procedura rejestracji obywateli Ukrainy, którzy uciekają przed wojną, przewiduje wyjątki od obowiązku osobistego stawiennictwa w urzędzie gminy w celu załatwienia tej formalności. Osoby, które ze względu na stan zdrowia lub niepełnosprawność nie są w stanie dotrzeć do organu gminy, powinny mieć obecnie zapewnioną możliwość złożenia wniosku i odcisków linii papilarnych w miejscu swojego pobytu. Alternatywnym rozwiązaniem dla Ukraińców, którzy powołując się na stan zdrowia lub niepełnosprawność, nie mogą osobiście stawić się w urzędzie gminy, jest dokonanie rejestracji i uzyskanie numeru PESEL za pośrednictwem innych osób. W tym przypadku przepisy dopuszczają możliwość złożenia wniosku przez jednego z rodziców, opiekuna, kuratora, opiekuna tymczasowego ustanowionego w trybie przewidzianym w specustawie, lub przez osobę sprawująca faktyczną pieczę nad cudzoziemcem. W przypadku braku takich osób numer PESEL może zostać nadany z urzędu.
Drugą grupę obcokrajowców, których rejestracja może się odbyć (lecz nie zawsze) bez ich obecności w urzędzie, stanowią osoby poniżej 12. roku życia. Wizyta w organie gminy stanie się jednak niezbędna w sytuacji, gdy dziecko nie posiada żadnego dokumentu tożsamości ani aktu urodzenia, a potwierdzenie jego tożsamości następuje na podstawie oświadczenia. Jak się wydaje, ustawodawca przewidział to rozwiązanie w celu uniknięcia rejestracji nieistniejących dzieci i możliwości dalszego ubiegania się o świadczenia socjalne dla takich dzieci. Obecność cudzoziemców powyżej 12. roku życia podczas przejścia procedury w urzędzie gminy jest wymagana.
Nowelizacja specustawy uchyliła też obowiązek podania miejsca urodzenia obcokrajowca we wniosku o nadanie numeru PESEL. Z uzasadnienia projektu ustawy zmieniającej wynika, że urzędnicy napotkali trudności w ustaleniu tych danych. W paszportach i innych dokumentach ukraińskich bowiem jest brak określenia miejsca urodzenia jako miejscowości. Co do zasady podawany jest obwód administracji, na terenie którego nastąpiło urodzenie. Powyższa zmiana wiązała się z obowiązkiem usunięcia pola „miejsce urodzenia” z wniosku o nadanie numeru PESEL. Minister cyfryzacji udostępnił w Biuletynie Informacji Publicznej na swojej stronie podmiotowej zaktualizowany wzór takiego wniosku.
Warto zauważyć, że w swoim pierwotnym brzmieniu specustawa zapewniała obywatelom Ukrainy możliwość założenia profilu zaufanego podczas rejestracji w urzędzie równolegle z uzyskaniem numeru PESEL. W tym celu cudzoziemiec dodatkowo musiał wskazać adres e-mail oraz numer telefonu od polskiego operatora. W świetle wcześniej obowiązujących przepisów obcokrajowiec mógł utracić możliwość założenia profilu zaufanego w przypadku niespełnienia tych warunków podczas wizyty w urzędzie. Nie było bowiem możliwości ponownego wnioskowania o nadanie numeru PESEL w celu załatwienia tej drugiej formalności. Zmienione przepisy dopuszczają teraz możliwość wystąpienia do dowolnego organu wykonawczego gminy z odrębnym wnioskiem o założenie profilu zaufanego po przejściu procedury rejestracji pobytu, tj. w późniejszym terminie. To rozwiązanie jest o tyle ważne, że obywatele Ukrainy sporadycznie mają trudności z potwierdzeniem swojej tożsamości. Z kolei profil zaufany jest narzędziem, które częściowo rozwiązuje ten problem, umożliwiając korzystanie z elektronicznego dokumentu tożsamości i załatwienie spraw urzędowych online.

postępowania pobytowe i inne procedury przedłużenia pobytu w polsce

Zawieszenie biegu terminów
Ważną zmianą - wprowadzoną niejako przy okazji nowelizacji specustawy - jest tymczasowe zawieszenie biegu terminów na rozstrzygnięcie spraw dotyczących zezwoleń na pobyt toczących się w urzędach wojewódzkich oraz wyłączenie przepisów dotyczących konsekwencji opóźnień po stronie organów prowadzących te sprawy. To tymczasowe rozwiązanie zostało wprowadzone w nowym art. 100c specustawy ze skutkiem od 15 kwietnia 2022 r. i ma obowiązywać do 31 grudnia 2022 r.
Zawieszenie i wstrzymanie rozpoczęcia biegu terminów na załatwienie spraw oznacza, że urzędy wojewódzkie prowadzące te sprawy w okresie do 31 grudnia 2022 r. są zwolnione z obowiązku załatwienia tych spraw w zwykłych terminach wymaganych przepisami. Nie oznacza to, że mają obowiązek wstrzymać prowadzone postępowania - sprawy mogą być normalnie prowadzone, a wszelkie czynności dokonane w okresie do 31 grudnia 2022 r. są ważne i nie będą musiały być powtarzane. Niemniej jednak, jeżeli organ nie załatwi sprawy w terminie, to takie niezałatwienie sprawy w okresie do 31 grudnia 2022 r. nie daje cudzoziemcowi podstawy do wniesienia ponaglenia do organu wyższej instancji ani złożenia do sądu skargi na bezczynność organu lub przewlekłe prowadzenie postępowania i żądania od organu odpowiedniej sumy za niewydanie rozstrzygnięcia w terminie. Co więcej, w okresie do 31 grudnia 2022 r. wojewoda nie ma nawet obowiązku powiadamiać strony o niezałatwieniu sprawy w terminie i wskazywać nowego terminu załatwienia sprawy. Wyłączenie przepisów o konsekwencjach opóźnień po stronie organów prowadzących ww. sprawy oznacza też, że w okresie do 31 grudnia 2022 r. nie można skutecznie ponaglić urzędu przewlekle prowadzącego sprawę ani skutecznie żądać przed sądem stwierdzenia bezczynności lub przewlekłego prowadzenia postępowania i żądać z tego tytułu zasądzenia odpowiedniej sumy od urzędu, nawet jeśli terminy załatwienia spraw zostały przekroczone jeszcze przed wejściem w życie nowelizacji specustawy.
Powyższe zasady zostały wprowadzone wobec następujących kategorii spraw toczących się przed wojewodą:
1) dotyczących udzielenia cudzoziemcowi zezwolenia na pobyt czasowy - w tych sprawach zwykły termin na załatwienie sprawy wynosi 60 dni od dnia złożenia kompletnego wniosku;
2) dotyczących udzielenia cudzoziemcowi zezwolenia na pobyt stały lub zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego Unii Europejskiej - w tych sprawach zwykły termin na załatwienie sprawy wynosi 6 miesięcy od dnia złożenia kompletnego wniosku;
3) dotyczących zmiany zezwolenia na pobyt czasowy i pracę (w tych sprawach zwykły termin na załatwienie sprawy wynosi 60 dni od dnia złożenia kompletnego wniosku) lub zmiany zezwolenia na pobyt czasowy w celu wykonywania pracy w zawodzie wymagającym wysokich kwalifikacji, czyli tzw. Niebieskiej Karty UE (zwykły termin to dwa miesiące od wszczęcia postępowania);
4) dotyczących cofnięcia cudzoziemcowi zezwolenia na pobyt czasowy, zezwolenia na pobyt stały lub zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego Unii Europejskiej - w tych sprawach zwykły termin na załatwienie sprawy to dwa miesiące od wszczęcia postępowania.
Zawieszenie terminów dotyczy wszystkich spraw należących do powyższych kategorii, które były już w toku 15 kwietnia 2022 r. lub rozpoczęły się po tej dacie - niezależnie od tego, czy na dzień wejścia w życie omawianych przepisów już przekroczono w nich termin na załatwienie sprawy, czy jeszcze nie.
Zawieszenie terminów jest wprowadzone niezależnie od obywatelstwa lub innych cech osobistych wnioskodawcy w danym postępowaniu - w szczególności ma ono zastosowanie zarówno do postępowań toczących się w sprawach obywateli Ukrainy, jak i do postępowań w sprawach cudzoziemców z innych krajów. Przy czym z zawieszenia terminów są wyłączone postępowania prowadzone przed urzędem ds. cudzoziemców, czyli w praktyce postępowania z odwołań od decyzji pobytowych wydanych przez wojewodę. A ponieważ art. 100c znowelizowanej specustawy jasno odnosi się do terminów w postępowaniach prowadzonych przez wojewodę, oznacza to, że w razie przewlekłości postępowania odwoławczego cudzoziemcy mają wciąż do dyspozycji zwykłe środki w postaci możliwości wniesienia ponaglenia, a następnie skargi do sądu administracyjnego.
Zawieszenie biegu terminów w postępowaniach pobytowych budzi duże zastrzeżenia z punktu widzenia jego celowości. Wprowadzenie go w nowelizacji specustawy przyjętej w związku z masowym napływem uchodźców z Ukrainy każe przypuszczać, że ma ono na celu odciążenie urzędów obarczonych spodziewaną lawiną spraw pobytowych uruchamianych przez nowo przybyłych do Polski obywateli Ukrainy. Jednak zgodnie z już wcześniej przyjętymi przepisami specustawy (art. 38 specustawy) Ukraińcy, którzy przyjechali do Polski po 24 lutego 2022 r. i korzystają z praw przyznanych specustawą, mogą złożyć wnioski o udzielenie im zezwoleń na pobyt nie wcześniej niż po upływie dziewięciu miesięcy pobytu (z pewnymi wyjątkami, o których mowa niżej). O ile więc rzeczywiście należy się spodziewać fali wniosków o zezwolenia na pobyt składanych przez obywateli Ukrainy przybyłych do Polski w związku z wojną, o tyle fala ta nastąpi nie wcześniej niż pod koniec listopada 2022 r. W takiej sytuacji wcześniejsze zawieszenie terminów załatwienia spraw pobytowych nie znajduje wyraźnego uzasadnienia. Warto przy tym zwrócić uwagę, że zaledwie kilka miesięcy temu - nowelizacją ustawy o cudzoziemcach, która weszła w życie 29 stycznia 2022 r. - ustawodawca wprowadził nowe sztywne terminy na załatwianie spraw pobytowych, aby usprawnić te procesy. Obecne zawieszenie tych samych terminów stoi w oczywistej sprzeczności z celem wówczas wprowadzonych przepisów.
Należy podkreślić, że wprowadzone nowelizacją specustawy zwolnienie z obowiązku dochowania ustawowych terminów załatwiania spraw ma zastosowanie wyłącznie do organów prowadzących te postępowania, a nie do uczestników postępowania, czyli samych cudzoziemców. Obecnie wszelkie terminy wyznaczone cudzoziemcom przez urząd na dopełnienie określonych czynności w postępowaniach pobytowych, np. na uzupełnienie braków formalnych złożonego wniosku, toczą się normalnie, a ich niedochowanie przez cudzoziemca będzie wiązać się ze zwykłymi konsekwencjami (np. w postaci pozostawienia wniosku bez rozpoznania). W mocy pozostają również terminy przewidziane ustawą na dokonanie przez cudzoziemców określonych czynności dotyczących już wydanych zezwoleń pobytowych - np. termin 15 dni roboczych na powiadomienie wojewody o utracie pracy u pracodawcy wskazanego w zezwoleniu na pobyt i pracę.
Prowadzenia działalności gospodarczej
Dla obywateli Ukrainy prowadzących w Polsce indywidualną działalność gospodarczą nowelizacja specustawy wprowadziła tymczasowo - do 31 grudnia 2022 r. - ułatwienie odnośnie do warunków uzyskania zezwolenia na pobyt w celu kontynuowania tej działalności. I tak zgodnie z nowym art. 42 ust. 12 specustawy w okresie do 31 grudnia 2022 r. do wydania tego rodzaju zezwolenia na pobyt na rzecz obywatela Ukrainy prowadzącego w Polsce indywidualną działalność gospodarczą nie będzie wymagane spełnienie jednego ze standardowo wymaganych warunków przewidzianego w art. 142 ust. 1 pkt 3 ustawy z 12 grudnia 2003 r. o cudzoziemcach (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 2354; ost.zm. Dz.U. z 2021 r. poz. 835), czyli wykazanie, że wnioskodawca:
a) w roku podatkowym poprzedzającym złożenie wniosku o udzielenie zezwolenia na pobyt osiągnął w ramach prowadzonej działalności gospodarczej dochód nie niższy niż 12-krotność przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w danym województwie, lub
b) przez okres co najmniej jednego roku poprzedzającego złożenie wniosku zatrudnia na czas nieokreślony i w pełnym wymiarze czasu pracy co najmniej dwóch pracowników będących obywatelami polskimi lub cudzoziemcami z kilku określonych kategorii, lub
c) posiada środki lub prowadzi działania pozwalające na spełnienie warunków z pkt a) lub b) w przyszłości.
Powyższe rozwiązanie jest pożądanym uzupełnieniem przepisu art. 23 specustawy pozwalającego wszystkim obywatelom Ukrainy, których pobyt w Polsce uznaje się za legalny na podstawie samej spec ustawy lub na podstawie ustawy o cudzoziemcach, na zakładanie w Polsce indywidualnej działalności gospodarczej. O ile bowiem samo założenie działalności gospodarczej przez obywatela Ukrainy nie wymaga dopełnienia żadnych szczególnych formalności (poza uzyskaniem numeru PESEL i dopełnieniem obowiązków rejestracyjnych taki samych jak te, które dotyczą obywateli polskich), o tyle już uzyskanie zezwolenia na pobyt w celu kontynuowania w Polsce prowadzonej działalności do tej pory stanowiło dużą trudność. Spełnienie któregoś z warunków opisanych w lit. a-c mogłoby być niewykonalne dla obywatela Ukrainy potrzebującego złożyć wniosek o zezwolenie na pobyt po zaledwie kilku miesiącach prowadzenia działalności gospodarczej, zwłaszcza jeśli prowadził ją jednoosobowo i nie osiągał ani nie miał w perspektywie osiągania z niej większych dochodów.
Warto jednak podkreślić, że omawiane ułatwienie obowiązuje jedynie do 31 grudnia 2022 r. Oznacza to, że będzie ono brane pod uwagę tylko w tych sprawach dotyczących udzielenia zezwolenia na pobyt w celu prowadzenia działalności gospodarczej, w których decyzja zostanie wydana do 31 grudnia 2022 r. Nowelizacja specustawy nie zawiera w tym zakresie żadnych przepisów przejściowych, więc dotyczy to zarówno spraw, w których wniosek złożono przed 14 kwietnia 2022 r. (czyli przed wejściem w życie omawianego przepisu nowelizacji specustawy), jak i tych, w których wniosek zostanie dopiero złożony. Jeśli Ukrainiec prowadzący w Polsce działalność gospodarczą złoży wniosek o wydanie tego zezwolenia na pobyt, ale postępowanie w sprawie jego udzielenia nie zakończy się do 31 grudnia 2022 r. (co jest dość prawdopodobne, zważywszy na tradycyjnie długie czasy procedowania w sprawach pobytowych w większości województw oraz dodatkowe zawieszenie terminów załatwiania spraw wprowadzone nowelizacją specustawy), to po 31 grudnia 2022 r. organ będzie miał już obowiązek badać spełnienie ww. przesłanek z art. 142 ust. 1 pkt 3 ustawy o cudzoziemcach. I jeśli nie będą one spełnione, to po 31 grudnia 2022 r. organ będzie musiał wydać decyzję negatywną.
Omawiane ułatwienie będzie cenne przede wszystkim dla tych obywateli Ukrainy, którzy jeszcze przed wojną przyjechali do Polski i podjęli działalność gospodarczą. Będą to w szczególności korzystający z modelu samozatrudnienia specjaliści IT używający programu „Poland. Business Harbor”. Ukraińców, którzy przyjechali do Polski przed 24 lutego 2022 r., nie dotyczy bowiem wyłączenie możliwości aplikowania o zezwolenie na pobyt czasowy przez dziewięć miesięcy od wjazdu do Polski.
Ci obywatele Ukrainy, którzy przyjechali do Polski przed 24 lutego 2022 r., zarejestrowali i prowadzą działalność gospodarczą, ale jeszcze nie złożyli wniosków o zezwolenia na pobyt w celu prowadzenia działalności gospodarczej, powinni złożyć takie wnioski jak najszybciej i liczyć na to, że ich sprawy zostaną rozpatrzone przed 31 grudnia 2022 r. w oparciu o tymczasowo złagodzone zasady. Natomiast uchodźcy z Ukraińcy, którzy przyjechali do Polski 24 lutego 2022 r. i później, w przeważającej większości będą objęci ochroną czasową (oznaczającą w szczególności 18-miesięczne automatyczne prawo pobytu) na podstawie art. 2 ust. 1 specustawy. W konsekwencji, zgodnie z art. 38 ust. 7 specustawy, będą mogli oni aplikować wyłącznie o specjalne uproszczone zezwolenie na pobyt, i to dopiero po dziewięciu miesiącach pobytu w Polsce. Oni również mają prawo zakładać w Polsce działalność gospodarczą, ale przedłużenie ich prawa pobytu będzie opierało się na powyższym specjalnym uproszczonym zezwoleniu na pobyt, a nie na zezwoleniu na pobyt w celu prowadzenia działalności gospodarczej.
Kierowcy międzynarodowi
Nowelizacja specustawy wprowadziła dla obywateli Ukrainy zatrudnionych jako kierowcy w transporcie międzynarodowym wyjątek od zasady, zgodnie z którą osoby korzystające z automatycznego prawa pobytu w Polsce przez 18 miesięcy od 24 lutego 2022 r. mogą w celu przedłużenia swojego prawa pobytu w Polsce ubiegać się wyłącznie o specjalne uproszczone zezwolenie na pobyt nie wcześniej niż po dziewięciu miesiącach od przybycia do Polski. Obywatele Ukrainy będący kierowcami w transporcie międzynarodowym mogą wystąpić również o zwykłe zezwolenie na pobyt czasowy i pracę w celu wykonywania pracy kierowcy międzynarodowego. Ze złożeniem wniosku o ten rodzaj zezwolenia na pobyt nie muszą wstrzymywać się do upływu dziewięciu miesięcy od przybycia do Polski, nawet jeśli przyjechali do Polski 24 lutego 2022 r. lub później.
Powyższe rozwiązanie ma na celu umożliwienie powyższym obywatelom Ukrainy wykonywania swojej pracy. Samo 18-miesięczne prawo pobytu, przyznane automatycznie na mocy art. 2 ust. 1 specustawy wszystkim obywatelom Ukrainy przybywającym do Polski z Ukrainy od 24 lutego 2022 r., nie obejmuje bowiem uprawnienia do przekraczania granicy i przemieszczania się po terytoriach innych krajów strefy Schengen. Dopiero karta pobytu wydana na skutek udzielenia zezwolenia na pobyt czasowy jest jednym z dokumentów uprawniających cudzoziemca do przekraczania granicy i honorowanym przez inne kraje strefy Schengen. Warto zatem jak najszybciej o takie zezwolenie wystąpić.
Warto wspomnieć, że omawiane ułatwienie jest drugim ułatwieniem dla kierowców międzynarodowych przewidzianym przez specustawę, aby umożliwić im podróżowanie poza Polskę. Pierwsze istniało już przed ostatnią nowelizacją specustawy.
Oprócz możliwości wcześniejszego wystąpienia o zezwolenie na pobyt Ukraińcy - kierowcy międzynarodowi mają też prawo się ubiegać o nową naklejkę wizową potwierdzającą przedłużenie ważności posiadanej polskiej wizy krajowej do 31 grudnia 2022 r. Samo przedłużenie ważności polskich wiz krajowych do 31 grudnia 2022 r. zgodnie z art. 42 ust. 1 spec ustawy dotyczy wszystkich obywateli Ukrainy, którym takie wizy wygasną w okresie od 24 lutego 2022 r., ale tylko kierowcy międzynarodowi mogą uzyskać potwierdzające to nowe pieczątki wizowe, które będą honorowane przez organy straży granicznej innych krajów strefy Schengen. Kwietniowa nowelizacja specustawy wprowadziła w tym zakresie jedno ograniczenie - mianowicie łączny okres pobytu potwierdzony nową naklejką wizową nie może przekroczyć jednego roku.
Polskie wizy krajowe
Problemowi możliwości podróżowania poza Polskę i poruszania się po strefie Schengen przez osoby objęte specustawą jest poświęcona także kolejna poprawka wprowadzona ostatnią nowelizacją. Aby umożliwić cudzoziemcom objętym specustawą szybkie uzyskanie dokumentu pozwalającego nie tylko na pobyt w Polsce, lecz także na przekraczanie granicy i podróżowanie po strefie Schengen, do ustawy o cudzoziemcach został wprowadzony nowy artykuł 79a, przewidujący możliwość złożenia wniosku o polską wizę krajową w Polsce do Ministerstwa Spraw Zagranicznych, a nie tylko w polskich konsulatach znajdujących się poza granicami Polski. Polska wiza krajowa, podobnie jak polska karta pobytu, jest dokumentem pozwalający cudzoziemcowi na przekraczanie granicy, a także jest honorowana przez organy innych krajów strefy Schengen i pozwala na podróżowanie po tych innych krajach przez maksymalnie 90 dni w ruchomym okresie 180 dni.
Do rzeczywistego uruchomienia możliwości aplikowania o polskie wizy krajowe w Polsce niezbędne jest jeszcze wydanie przez ministra spraw zagranicznych odpowiedniego rozporządzenia. W takim akcie wykonawczym zostaną określone:
  • okres, w którym możliwość aplikowania o wizy w Polsce będzie dostępna;
  • państwa, których obywatele będą uprawnieni do skorzystania z tej możliwości (jak należy się spodziewać - Ukraińcy i być może Białorusini);
  • ewentualne dodatkowe warunki, które trzeba będzie spełnić, by z tej możliwości skorzystać.
Takie rozporządzenie nie zostało jeszcze wydane, więc szczegóły nie są znane.

egzekwowanie zasad i karanie za nadużycia

Omawiana nowelizacja wprowadziła również zmiany, które z pozoru mogą wydawać się bardziej proceduralne, jednak mogą mieć bardzo istotne znaczenie praktyczne. Mowa tu o dodatkowych przepisach dotyczących wymiany danych między organami państwowymi zaangażowanymi (na różnych etapach) we wsparcie przybywających do Polski obywateli Ukrainy oraz o wprowadzeniu szczególnego wyłączenia kary grzywny dla cudzoziemca w przypadku nielegalnego zatrudnienia.
Wymiana danych między organami
Już w pierwotnej wersji specustawy został przewidziany system wymiany danych zawartych w powiadomieniu składanym do PUP za pośrednictwem systemu Praca.gov.pl przez pracodawcę, który zatrudnia obywatela Ukrainy zgodnie z przepisami specustaw. Dane te udostępniane są KRUS, PIP, szefowi KAS, Straży Granicznej, ZUS. Kwietniowa nowelizacja rozszerzyła dodatkowo zakres tych podmiotów o GUS. Jeszcze istotniejszą zmianą było jednak wprowadzenie kolejnych dwóch płaszczyzn wymiany informacji dotyczących obywateli Ukrainy - jednej administrowanej przez ZUS, drugiej przez KRUS. I tak ZUS udostępnia dane o objęciu obywatela Ukrainy ubezpieczeniami społecznymi lub zgłoszeniu umowy o dzieło zawartej z tym obywatelem, a KRUS o objęciu ubezpieczeniem społecznym rolników. Oba organy dzielą się tymi informacjami z ministrem rodziny i polityki społecznej, PIP, szefem KAS i Strażą Graniczną. Z omawianych przepisów i uzasadnienia projektu nowelizacji wynika, że głównym celem tych zmian jest wymiana aktualnych informacji pozwalających ocenić liczbę obywateli Ukrainy, którzy wykonują w Polsce pracę na podstawie specustawy.
Drugi powód, jaki pojawia się w uzasadnieniu, to kierowanie do podmiotów powierzających wykonywanie pracy obywatelom Ukrainy - czyli ich pracodawców - kontroli z zakresu przestrzegania przepisów. Kontrole mają dotyczyć w szczególności zapewniania minimalnego wynagrodzenia za pracę oraz bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Już teraz spotykamy się z informacjami od przedsiębiorców, że trwają u nich kontrole zatrudniania osób z Ukrainy, ale także z Białorusi i Rosji. Oczywistą konsekwencją wspomnianych wyżej zmian wydaje się to, że takich kontroli, zwłaszcza u pracodawców, którzy zdecydują się zatrudniać pracowników ukraińskiego pochodzenia, może być w najbliższym czasie jeszcze więcej.
Cudzoziemiec bez grzywny
Równocześnie, aby złagodzić potencjalne skutki wzmożonych kontroli - przynajmniej dla obywateli Ukrainy - ustawodawca zdecydował się na wprowadzenie szczególnego rozwiązania względem tych, które wynikają z przepisów ogólnych, jeśli chodzi o skutki nielegalnego zatrudniania cudzoziemców.
Zgodnie z ogólnymi zasadami w przypadku powierzenia cudzoziemcowi nielegalnego wykonywania pracy konsekwencje w postaci grzywny może ponieść zarówno pracodawca (od 1000 do 30 000 zł; zakładając, że nie zachodzą żadne dodatkowe okoliczności, które obciążałyby pracodawcę i były obwarowane jeszcze wyższą karą), jak i cudzoziemiec (grzywna od 20 do 5000 zł), co wynika z art. 120 ustawy z 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 690; ost.zm. Dz.U. z 2022 r. poz. 830). Dodatkowo cudzoziemiec może zostać zobowiązany do powrotu do kraju, z którego przybył (art. 302 ustawy o cudzoziemcach) i otrzymać zakaz ponownego wjazdu na terytorium RP i innych państwa obszaru Schengen (art. 318 i art. 319 ustawy o cudzoziemcach). Z kolei pracodawca może także potencjalnie liczyć się z utrudnieniami w uzyskaniu zezwoleń na pracę w przyszłości.
Natomiast wprowadzony kwietniową nowelizacją art. 22 ust. 5c specustawy wyłącza zastosowanie przepisu, zgodnie z którym nielegalnie zatrudniany cudzoziemiec może zostać ukarany grzywną, wobec obywateli Ukrainy, w przypadku których pracodawca nie dopełni obowiązku powiadomienia PUP o powierzeniu wykonywania pracy. Omawiana zmiana ma istotne konsekwencje. Po pierwsze, stanowi w pewnym sensie potwierdzenie, że skutkiem braku złożenia takiego powiadomienia będzie brak legalności zatrudnienia (co nie wynika wprost z przepisów). Po drugie, oznacza, że w takim przypadku wobec pracodawcy nadal będą mogły być wyciągnięte wszystkie związane z tym konsekwencje. Z kolei obywatel Ukrainy będzie wciąż mógł, przynajmniej w teorii, zostać zobowiązany do powrotu i otrzymać zakaz wjazdu do strefy Schengen, choć w praktyce zastosowanie takich rozwiązań w obecnej sytuacji wydaje się (chociażby moralnie) wątpliwe. Wymaga przy tym podkreślenia, że na etapie prac nad nowelizacją postulat wyłączenia w takich przypadkach także zobowiązania do powrotu był zgłaszany m.in. przez organizacje zrzeszające pracodawców, a mimo to nie został ujęty w nowelizacji. Jest to zatem jeden z (niestety wielu) przykładów niekonsekwencji i braku kompleksowego podejścia do tematu ze strony ustawodawcy.

unijna ochrona czasowa

Kwietniowa nowelizacja specustawy wprowadziła dodatkowe regulacje określające sposób postępowania w przedmiocie zaświadczeń o korzystaniu z europejskiej ochrony czasowej, tj. ochrony wynikającej wprost z Decyzji Wykonawczej Rady (UE) 2022/382 z 4 marca 2022 r., stwierdzającej istnienie masowego napływu wysiedleńców z Ukrainy w rozumieniu art. 5 dyrektywy 2001/55/WE i skutkującej wprowadzeniem tymczasowej ochrony. Zmiany dotyczą zaświadczeń o korzystaniu z europejskiej ochrony czasowej, wydanych osobom, które zgodnie z pierwotnym brzmieniem specustawy nie podlegały przepisom specustawy, lecz na skutek wcześniejszej nowelizacji (ustawą z 23 marca 2022 r. o zmianie ustawy o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa oraz ustawy - Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce; Dz.U. poz. 682) podlegają one tym przepisom obecnie.
Dodatkowo kwietniowa nowelizacja wyłączyła wyraźnie zastosowanie ustawy o promocji zatrudnienia wobec osób korzystających z ochrony czasowej na podstawie specustawy ukraińskiej i wprowadza pomniejsze zmiany w ustawie z 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. 2021 r. poz. 1108; ost.zm. Dz.U. z 2022 r. poz. 830; dalej: ustawa uchodźcza).
Unieważnienie zaświadczeń o ochronie czasowej
Już nowelizacja specustawy z 23 marca 2022 r. rozszerzyła zakres zastosowania specustawy, usuwając wymóg „bezpośredniego” przyjazdu do Polski z terytorium Ukrainy i obejmując także obywateli Ukrainy oraz ich małżonków, którzy przybyli do Polski nie bezpośrednio z Ukrainy, ale przez inne państwa. Osoby takie w szczególności korzystają z uprawnienia do uznania z mocy samego prawa za legalny ich pobytu w Polsce w okresie 18 miesięcy, liczonych od 24 lutego 2022 r. Nowelizacja marcowa weszła w życie 26 marca 2022 r. z mocą od 24 lutego 2022 r., tak aby nie różnicować sytuacji prawnej osób przybyłych do Polski w okresie od 24 lutego 2022 r. do dnia jej wejścia w życie. W praktyce oznacza to, że wszyscy obywatele Ukrainy oraz ich małżonkowie nieposiadający obywatelstwa ukraińskiego, którzy w związku z działaniami wojennymi na Ukrainie przybyli lub przybędą do Polski legalnie w okresie od 24 lutego 2022 r. do dnia, który Rada Ministrów określi w drodze stosownego rozporządzenia (niezależnie od tego, czy bezpośrednio z Ukrainy, czy nie), i deklarują zamiar pozostania w Polsce, korzystają z tego uprawnienia. Uprawnienie to zostało uwarunkowane jednak brakiem odpowiednich zezwoleń pobytowych, niekorzystaniem lub nieubieganiem się o ochronę międzynarodową oraz nakazem nieopuszczania Polski na okres przekraczający miesiąc.
Zgodnie ze specustawą beneficjentów 18-miesięcznego prawa pobytu liczonego od 24 lutego 2022 r. uznaje się jednocześnie za osoby korzystające w Polsce z ochrony czasowej w rozumieniu ustawy uchodźczej. W stosunku do takich osób specustawa wyłącza jednak stosowanie ustawy uchodźczej i przewiduje poddanie ich wyłącznie reżimowi określonemu przez specustawę. Obecnie dotyczy to zatem także obywateli Ukrainy i ich małżonków nieposiadających obywatelstwa ukraińskiego, którzy w związku z sytuacją na Ukrainie w okresie od 24 lutego 2022 r. przybyli do Polski „niebezpośrednio”, a więc po tym, jak najpierw uciekli do innego państwa. Przed marcową nowelizacją osoby takie również korzystały w Polsce z ochrony czasowej, ale nie na zasadach określonych w specustawie, tylko właśnie na zasadach określonych w ustawie uchodźczej oraz przywołanej wyżej Decyzji Wykonawczej Rady (UE) 2022/382, potocznie zwanych zasadami europejskiej ochrony czasowej. W ramach europejskiej ochrony czasowej osobom takim przysługiwało w Polsce (na czas trwania tej ochrony) prawo pobytu i na zasadach równym obywatelom polskim prawo do pracy i prowadzenia działalności gospodarczej. Co ważne, prawo do wykonywania pracy w reżimie europejskiej ochrony czasowej nie wymagało dopełnienia żadnych formalności, w szczególności składania zawiadomienia o podjęciu pracy do urzędu pracy. Osoby korzystające z europejskiej ochrony czasowej mogły też wystąpić do szefa Urzędu ds. Cudzoziemców o wydanie zaświadczeń o korzystaniu z ochrony czasowej, stanowiących wyłączny dowód korzystania z tej ochrony i tym samym także wspomnianych praw.
Konsekwencją nowelizacji marcowej było więc przejście obywateli Ukrainy i ich małżonków nieposiadających obywatelstwa ukraińskiego, którzy w związku z sytuacją na Ukrainie w okresie od 24 lutego 2022 r. przybyli do Polski „niebezpośrednio”, spod reżimu europejskiej ochrony czasowej pod reżim specustawy, ze wszystkim tego konsekwencjami. Z jednej strony oznaczało to dla nich znacznie bardziej preferencyjne zasady pobytu oraz szerszy zakres pomocy socjalnej w Polsce, z drugiej jednak ograniczenia w zakresie możliwości wykonywania pracy na rzecz pracodawców zagranicznych w Polsce (w tym pracy zdalnej).
Mimo istotnych zmian nowelizacja marcowa nie wprowadzała żadnych regulacji o sposobie postępowania z zaświadczeniami o korzystaniu z europejskiej ochrony czasowej wydanymi wcześniej ww. osobom przez szefa Urzędu ds. Cudzoziemców. Kwestie te reguluje dopiero nowelizacja kwietniowa. I tak zgodnie z wprowadzonymi zmianami wszystkie zaświadczenia potwierdzające korzystanie z ochrony czasowej wydane przez szefa Urzędu ds. Cudzoziemców obywatelom Ukrainy i ich małżonkom w okresie od 24 lutego 2022 r. zostaną przez ten organ unieważnione. W praktyce będzie to dotyczyło wyłącznie obywateli Ukrainy i ich małżonków nieposiadających obywatelstwa ukraińskiego, którzy z uwagi na sposób ich przybycia do Polski w związku z działaniami wojennymi na Ukrainie (a więc niebezpośrednio z terytorium tego państwa) zgodnie z pierwotnym brzmieniem specustawy nie podlegali jej przepisom i uzyskali takie zaświadczenia.
Unieważnienie zaświadczenia będzie następowało przez wprowadzenie takiej informacji do rejestru spraw o udzielenie ochrony czasowej. Dniem unieważnienia zaświadczenia będzie dzień wprowadzenia takiej informacji do rejestru. Nowe przepisy przewidują także obowiązek po stronie szefa Urzędu ds. Cudzoziemców do zawiadomienia osoby, której takiej zaświadczenie dotyczy, o jego unieważnieniu i obowiązku zwrotu zaświadczenia. Cudzoziemiec będzie zobowiązany zwrócić to zaświadczenie szefowi UdSC w terminie 15 dni od dnia doręczenia zawiadomienia.
Warto podkreślić, że tak samo, jak wydanie zaświadczenia o potwierdzeniu korzystania z europejskiej ochrony czasowej przez szefa Urzędu ds. Cudzoziemców nie kreuje prawa do pobytu, pracy czy wykonywania działalności gospodarczej na zasadach wynikających z ustawy uchodźczej (uprawnienia te przysługują beneficjentom takiej ochrony w czasie jej trwania z mocy samego prawa), tak samo unieważnienie takiego zaświadczenia nie oznacza, że dopiero z tą chwilą lub też chwilą doręczenia wspomnianego zawiadomienia posiadacz takiego dokumentu zaczyna podlegać specustawie. Ukształtowanie praw przysługujących takim osobom według zasad wynikających ze specustawy nastąpiło już wcześniej - w konsekwencji wejścia w życie nowelizacji marcowej z mocą wsteczną od 24 lutego 2022 r. Wprowadzone w tym zakresie przepisy mają wyłącznie charakter porządkujący. Wyjątek stanowią prawa związane z zapewnieniem przez szefa Urzędu ds. Cudzoziemców pomocy socjalnej (w postaci zakwaterowania i wyżywienia albo świadczenia pieniężnego). Z uwagi na to, że te uprawnienia mogą przysługiwać wyłącznie osobom korzystającym z ochrony czasowej, które posiadają zaświadczenia wydane przez wspomniany organ, nowelizacja kwietniowa wprost przewiduje, że jeżeli szef Urzędu ds. Cudzoziemców udzielił takiej pomocy, przysługuje ona za okres do dnia unieważnienia zaświadczenia.
Wyłączenie zastosowania ustawy o promocji zatrudnienia
Nowelizacja kwietniowa wyłącza zastosowanie art. 87 ust. 1 pkt 6 ustawy o promocji zatrudnienia wobec osób korzystających z ochrony czasowej na zasadach określonych przez specustawę. Przepis ten wprost wskazuje, że cudzoziemcy korzystający z ochrony czasowej w Polsce są uprawnieni do pracy na terytorium Polski bez ograniczeń czy konieczności spełnienia dalszych warunków, a więc na zasadach równym obywatelom polskim. Przed kwietniową nowelizacją specustawa z jednej strony potwierdzała, że jej beneficjentów poczytuje się za korzystających z ochrony czasowej w Polsce, a z drugiej strony - odmiennie od cytowanego wyżej art. 87 ust. 1 pkt 6 ustawy o promocji zatrudnienia - obwarowywała możliwość podjęcia przez nich pracy dodatkowymi formalnościami (przede wszystkim obowiązkiem złożenia przez pracodawcę zawiadomienia do urzędu pracy w terminie 14 dni). Tak ukształtowany stan prawny rodził wątpliwości, czy osoby objęte specustawą miały prawo podejmować pracę w Polsce bezpośrednio na podstawie art. 87 ust. 1 pkt 6 ustawy o promocji zatrudnienia, a więc bez obowiązku złożenia powiadomieniu do urzędu pracy w terminie 14 dni (za to z możliwością świadczenia pracy również na rzecz podmiotu zagranicznego).
Wprowadzone zmiany jednoznacznie przesądzają o przyznaniu prawa do pracy osobom korzystającym z ochrony czasowej na podstawie specustawy wyłącznie na zasadach wynikających z tego aktu. W praktyce oznacza to, że beneficjenci specustawy są uprawnieni do wykonywania pracy wyłącznie na rzecz podmiotu powierzającego wykonywanie pracy posiadającego miejsce zamieszkania lub siedzibę w Polsce oraz że praca ta jest legalna wyłącznie pod warunkiem powiadomienia przez taki podmiot o podjęciu tej pracy właściwego urzędu pracy w terminie 14 dni za pośrednictwem portalu internetowego Praca.gov.pl.
Z nieograniczonego prawa do pracy w Polsce mogą jednak korzystać osoby korzystające z europejskiej ochrony czasowej. W przeciwieństwie do osób podlegających specustawie ukraińskiej takie osoby w czasie trwania ochrony mogą wykonywać pracę na rzecz podmiotów zagranicznych, w tym wykonywać ją w Polsce zdalnie. Niemniej jednak po ostatnich zmianach specustawy kategorii osób, które spełniają przesłanki europejskiej ochrony czasowej, a jednocześnie nie spełniają przesłanek objęcia specustawą, jest bardzo niewiele.

doprecyzowanie przepisów i mniejsze zmiany

Kwietniowa nowelizacja wprowadziła też kilka doprecyzowań i mniej znaczących modyfikacji w specustawie. W szczególności w nowym ust. 1a w art. 22 potwierdzono, że nie trzeba powiadamiać PUP o rozpoczęciu pracy w przypadku zatrudnienia osób, które mogą wykonywać pracę na podstawie ustawy o promocji zatrudnienia (np. ukraińskich studentów studiów stacjonarnych). Kwestia ta mogła budzić wątpliwości. Ponadto w art. 1 ust. 2 specustawy została uściślona m.in. definicja małżonka obywatela Ukrainy. Literalna wykładnia pierwotnej wersji tego przepisu prowadziła do absurdalnego wniosku, że specustawa obejmuje także obywateli polskich, jeżeli są małżonkami obywateli Ukrainy i przybyli na terytorium RP z terytorium Ukrainy w związku z działaniami wojennymi. Aby usunąć tę wątpliwość, nowelizacja z 8 kwietnia 2022 r. zmieniła art. 1 ust. 2 specustawy.
Kolejną zmianą jest wyłączenie spod prawa pobytu na podstawie specustawy (tj. art. 2 specustawy) osób posiadających zgodę na pobyt ze względów humanitarnych. Dotychczas takie wyłączenie obejmowało m.in. osoby posiadający pobyt stały w Polsce. Osoby posiadające zgoda na pobyt ze względów humanitarnych miały przed nowelizacją dwie podstawy pobytowe (zgodę i specustawę), co powodowało wątpliwości co do statusu takiej osoby. Obecnie obywatel Ukrainy posiadający zgodę na pobyt ze względów humanitarnych nie jest objęty prawem pobytu na podstawie specustawy, bo ma inny bezterminowy tytuł pobytowy.
Warto również wspomnieć o zmianie polegającej na wprowadzeniu odrębnej podstawy do ubiegania się o zezwolenie na pobyt czasowy w uproszczonym trybie dla osób posiadających wizy humanitarne. Do tej pory nie istniał szczególny rodzaj zezwolenia na pobyt dla posiadaczy wiz humanitarnych, tak więc w celu przedłużenia pobytu w Polsce musieli oni wskazać inny cel pobytu (np. pracę, studia lub pobyt z rodziną). Przepis został wprowadzony z myślą o obywatelach Białorusi, których znaczna liczba otrzymała polskie wizy humanitarne po wydarzeniach z sierpnia 2020 r., ale określenie konkretnej listy krajów, których obywatele mogą ubiegać się o takie zezwolenie na pobyt czasowy, wymaga wydania odrębnego rozporządzenia ministra spraw wewnętrznych.

czego zabrakło

Niestety w kwietniowej nowelizacji specustawy ustawodawca nadal nie skorygował niektórych istotnych nieścisłości związanych z tym aktem prawnym oraz nie uzupełnił braków, jakie ujawniła praktyka stosowania tej ustawy. W szczególności poniższe kwestie powinny zostać uregulowane w kolejnych nowelizacjach specustawy.
Praca zdalna dla pracodawców zagranicznych
Specustawa ukraińska dała obywatelom Ukrainy, niezależnie od faktu, czy są osobami, które uciekają przed wojną do Polski, czy też obywatelami Ukrainy od dawna mieszkającymi w Polsce, bardzo szerokie uprawnienia dotyczące wykonywania działalności zarobkowej w Polsce. Mają oni możliwość nie tylko podjąć pracę na podstawie umowy o pracę lub świadczyć usługi na podstawie umowy cywilnoprawnej z zachowaniem jedynie bardzo odformalizowanej procedury, lecz także założyć własną działalność gospodarczą. Ustawa jednak konsekwentnie pomija jeden z palących problemów, jaki mają obywatele Ukrainy mieszkający w Polsce - możliwości świadczenia pracy dla pracodawców zagranicznych, w szczególności ukraińskich. Regulacje specustawy pozwalające na zatrudnienie obywatela Ukrainy pod warunkiem złożenia zawiadomienia do urzędu pracy nie mają bowiem zastosowania do pracodawców zagranicznych - pracodawca zagraniczny nie może bowiem złożyć takiego zawiadomienia do właściwego urzędu pracy, skoro żaden urząd pracy nie jest właściwy dla pracodawców z siedzibą poza terytorium Polski. Ten techniczny brak możliwości dopełnienia wymogu zawiadomienia do urzędu pracy odbiera pracodawcom zagranicznym możliwość powierzenia Ukraińcom korzystającym ze specustawy pracy w Polsce. Według obecnych danych Straży Granicznej do Polski w związku w konfliktem zbrojnym w Ukrainie wjechało ponad 2,5 mln osób. Część z nich jest nadal zatrudniona u swoich dotychczasowych pracodawców i mogliby te pracę wykonywać zdalnie. Polskie prawo jednak w kwestii możliwości świadczenia pracy zdalnej na rzecz pracodawcy zagranicznego jest jednak niejednoznaczne, a dopuszczalność takiej pracy bez stosownego zezwolenia na pracę jest wątpliwa. Ustawodawca powinien pilnie zdecydować się na rozwiązanie tej kwestii w niebudzący wątpliwości sposób.
Przedłużanie się z mocy prawa zezwoleń na pobyt czasowy i kart pobytu
W kolejnej już nowelizacji specustawy ustawodawca w dalszym ciągu nie naprawił jednego z najbardziej jaskrawych błędów, jakie możemy znaleźć z tym akcie prawnym - różnicy między okresem, na jaki przedłużają się karty pobytu, a okresem, na jaki przedłużają się zezwolenia na pobyt czasowy. W artykule 42 ust. 5 specustawy znajdujemy postanowienie, zgodnie z którym jeżeli ostatni dzień okresu ważności zezwolenia na pobyt czasowy udzielonego obywatelowi Ukrainy przypada w okresie od 24 lutego 2022 r., okres ważności tego zezwolenia ulega przedłużeniu z mocy prawa do 31 grudnia 2022 r., zaś ust. 8 pkt. 1 tego samego artykułu stanowi, że jeżeli ostatni dzień okresu ważności kart pobytu, wydanych obywatelom Ukrainy, przypada w okresie od 24 lutego 2022 r., ulega on przedłużeniu z mocy prawa o 18 miesięcy. Karta pobytu jest dokumentem nieodłącznie związanym z zezwoleniem na pobyt czasowy. Wydaje się ją m.in. na podstawie decyzji zezwalającej cudzoziemcowi na pobyt czasowy i jest ona ważna do tego samego dnia, do którego ważna jest ta decyzja. Fakt, że przepis ten pozostał niezmieniony, może być niestety groźny w skutkach - tworzy bowiem niepewność co do daty, do której przedłużają się karty pobytu/zezwolenia na pobyt czasowy i w perspektywie może spowodować problemy w urzędach udzielających cudzoziemcom zezwoleń na pobyt, a także przy przekraczaniu granicy przez posiadaczy takich kart pobytu.
Skutki opuszczenia terytorium Polski
Artykuł 11 ust. 2 specustawy kategorycznie stanowi, że wyjazd obywatela Ukrainy z terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na okres powyżej jednego miesiąca pozbawia go możliwości korzystania z uprawnień wprowadzonych przez specustawę. Reguła ta nie uwzględnia żadnych wyjątków, co wydaje się nadmiernie rygorystyczne. Dla porównania warto wskazać, że ustawa o cudzoziemcach (a także np. ustawa o obywatelstwie polskim) wymaga dla celów określonych postępowań nieprzerwanego pobytu cudzoziemca w Polsce i precyzyjnie definiuje, czym jest ten nieprzerwany pobyt w rozumieniu prawa. Co do zasady pobyt cudzoziemca będzie uznany za nieprzerwany mimo tymczasowych przerw w tym pobycie, jeżeli wyjazd z Polski był związany z okolicznościami takimi jak podróż służbowa, odbycie praktyk zagranicznych, zajęć w związku ze studiami na polskiej uczelni wyższej, a także szczególną sytuacją osobistą, wymagającą obecności cudzoziemca poza terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Specustawa żadnych takich wyjątków nie przewiduje, co może skutkować np. pozbawieniem prawa do skorzystania z przepisów specustawy przez obywatela Ukrainy, który opuścił Polskę np. w związku z czasowym oddelegowaniem obywatela Ukrainy do pracy w innym kraju UE.
Przekroczenie granicy tylko w celu skorzystania ze specustawy
W momencie gdy ustawa o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa weszła w życie, dla obywateli Ukrainy już przebywających w Polsce (a więc nieobjętych zakresem podmiotowym specustawy) rozwiązaniem zasługującym na rozważenie stało się to, aby na krótko powrócić na Ukrainę i znów przekroczyć granicę ukraińsko-polską, aby w ten sposób zostać objętymi przepisami specustawy. Rozwiązanie to na gruncie obecnych przepisów wydaje się niepozbawione sensu także w przypadku osób, które obecnie są objęte przepisami specustawy, jednak z różnych powodów będą zmuszone opuścić Polskę na dłużej niż przewidziany w ustawie miesiąc (po upływie którego utracą możliwość korzystania z przywilejów zawartych w specustawie). Zachęcanie do tego rodzaju chwilowych podróży do Ukrainy z pewnością nie było intencją ustawodawcy przy przyjmowaniu specustaw, jednak specustawa nie wyklucza wprost celowości takiego działania. Zapewne część urzędników i innych przedstawicieli władz uzna takie działanie za próbę obejścia prawa, inni z kolei będą uważać je za legalne, skoro ani specustawa, ani inne akty prawne wprost takiego działania nie zakazują. Z punktu widzenia pewności prawa, a także ochrony interesu cudzoziemców, jest to sytuacja bardzo niekorzystna.
Brak rozwiązań dla innych grup
Polski ustawodawca konsekwentnie odmawia także uregulowania statusu pobytowego osób, które miały w Ukrainie zezwolenie na pobyt czasowy - np. z tytułu studiów, pracy, wolontariatu - i uciekły do Polski przed konfliktem zbrojnym. Osoby te nie są beneficjentami specustawy, nie mogą także skorzystać z rozwiązania, jakim jest tzw. europejska ochrona czasowa, bo o taką ochronę mogą się ubiegać wyłącznie osoby, które w Ukrainie miały pobyt stały bądź udzielono im ochrony międzynarodowej na terytorium tego państwa. Cudzoziemcy ci wpadają w legislacyjny niebyt, a polskie prawo nie zna obecnie żadnego sposobu, który w prosty sposób regulowałby ich status pobytowy. Jeżeli osoby te pochodzą z odległych państw, np. Afryki bądź Azji, to ich sytuacja pobytowa może być szczególnie trudna, ponieważ mogą nie mieć możliwości ani łatwego powrotu do kraju pochodzenia, ani do Ukrainy, a jednocześnie kwestia legalizacji ich pobytu w Polsce może być bardzo trudna.
Rodziny posiadaczy Karty Polaka
Specustawa przewiduje, że członkowie najbliższej rodziny obywatela Ukrainy posiadającego Kartę Polaka mogą skorzystać z przywilejów wprowadzonych na jej mocy, nawet jeżeli sami nie są obywatelami Ukrainy. Ustawa nie definiuje jednak, kim są najbliżsi członkowie rodziny obywatela Ukrainy, ani nie odnosi się do żadnej definicji tego pojęcia z innej ustawy lub rozporządzenia. Nie zmieniła tego stanu rzeczy także najnowsza nowelizacja specustawy. Brak jasno zdefiniowanego kręgu uprawnionych powoduje, że organy stosujące specustawę w praktyce będą miały ogromny problem z ustaleniem kręgu uprawnionych do określonych przywilejów lub świadczeń. O ile krąg rodzinny rozumiany jako małżonek bądź dzieci nie powinien być kwestionowany, o tyle uprawnienia np. rodzica posiadacza Karty Polaka lub partnera posiadacza Karty Polaka, z którym pozostaje on w stałym związku (który jest wskazany jako rodzina w decyzji wykonawczej Rady Europy (UE) 2022/382 z 4 marca 2022 r.), mogą rodzić wątpliwości interpretacyjne. W dalszym ciągu nie wiadomo więc, jak szeroko ujętą kategorię członków bliskiej rodziny zaakceptują polskie władze.
Należy też zwrócić uwagę, że w swoich kluczowych dla cudzoziemców postanowieniach (np. dotyczących prawa do pobytu czy świadczeń socjalnych) specustawa niezmiennie odwołuje się do wyłącznie do obywateli Ukrainy, którzy przybyli na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (art. 2 ust. 1), pomijając zupełnie ust. 2 tego artykułu, odnoszący się do posiadaczy Karty Polaka i członków ich rodzin. Literalna interpretacja takiego sformułowania kazałaby uznać, że posiadacze Karty Polaka i członkowie ich rodzin nie są objęci określonymi przywilejami. O ile w przypadku posiadaczy Karty Polaka takie wyłączenie nie jest istotnym problemem - mają oni bowiem liczne przywileje związane z posiadaniem samej Karty Polaka - o tyle w przypadku członków ich rodzin problem ten może być istotny.