Zaproponowane przez rząd – w ramach walki z zapaścią demograficzną – rozszerzanie uprawnień pracowniczych dla rodziców, w tym dla ojców, którzy mają podlegać ochronie w zatrudnieniu, to dobry moment, by przypomnieć, z jakich uprawnień mogą korzystać oni już dziś. A nie jest ich mało. Dodatkowo za sprawą dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1158 w sprawie równowagi między życiem zawodowym i prywatnym rodziców i opiekunów (dyrektywa work-life balance) niedługo będzie ich jeszcze więcej. Dyrektywa, którą musimy wdrożyć, zakłada bowiem minimum dwa miesiące urlopu rodzicielskiego tylko dla ojca, który to urlop nie może zostać przeniesiony na matkę. Pytanie, czy ojcowie zechcą z wszystkich tych uprawnień skorzystać, bo już dziś rzadko czynią z nich użytek.

URLOPY
Tylko zatrudnionym na umowę o pracę przysługują urlopy i tylko takie osoby w świetle kodeksu pracy (dalej: k.p.) korzystają z tego uprawnienia. Chociaż w popularnym rozumieniu zleceniobiorca lub przedsiębiorca także przebywają „na urlopie macierzyńskim”, to w rzeczywistości jest to czas, za który pobierają zasiłek macierzyński lub za który w przypadku urlopu wychowawczego są tylko opłacane składki na ubezpieczenia emerytalno-rentowe.
Macierzyński
Kodeks pracy przewiduje kilka sytuacji, w których ojciec dziecka uprawniony jest do urlopu macierzyńskiego. Z art. 180 k.p. wynika, że jest on przeznaczony co do zasady dla matki dziecka, co wskazuje sama nazwa. Przysługuje w wymiarze od 20 do 37 tygodni w zależności od liczby dzieci urodzonych przy jednym porodzie, z czego 6 tygodni może być wykorzystane przed przewidywaną datą porodu. Obowiązkowe jest jednak wykorzystanie 14 tygodni po porodzie, a rezygnacja z dalszej części jest możliwa, pod warunkiem że przez pozostały czas opiekę nad dzieckiem będzie sprawował ojciec, który wykorzysta urlop macierzyński lub gdy nie jest pracownikiem – na ten czas przerwie działalność zarobkową. W tym czasie ojciec dziecka zyskuje prawo do zasiłku macierzyńskiego na zasadach ogólnych.
Prawo do jeszcze wcześniejszej rezygnacji z urlopu macierzyńskiego i przekazania go ojcu będzie miała pracownica legitymująca się orzeczeniem o niezdolności do samodzielnej egzystencji. Może zrezygnować z urlopu macierzyńskiego po 8 tygodniach po porodzie, pod warunkiem że przez pozostały czas opiekę nad dzieckiem będzie sprawował ojciec, który wykorzysta urlop macierzyński lub gdy nie jest pracownikiem – na ten czas przerwie działalność zarobkową. W tym przypadku uprawnienie to dotyczy także innych członków rodziny. Podczas wykorzystywania urlopu lub zaprzestania działalności zarobkowej przysługuje prawo do zasiłku macierzyńskiego.
Części urlopu w powyższych przypadkach udziela się ojcu na jego wniosek składany w terminie nie krótszym niż 14 dni przed rozpoczęciem z niego korzystania. Pracodawca musi ten wniosek uwzględnić.
Kolejnym przypadkiem, gdy urlop macierzyński może wykorzystać ojciec, jest sytuacja, gdy matka przebywa w szpitalu albo innym zakładzie leczniczym, a jej stan zdrowia uniemożliwia sprawowanie osobistej opieki nad dzieckiem. W takim przypadku również przerwanie urlopu macierzyńskiego jest możliwe po wykorzystaniu po porodzie co najmniej 8 tygodni. Ojciec (lub inny członek rodziny) może niejako przejąć urlop, a wraz z nim zasiłek macierzyński, na czas pobytu matki w szpitalu.
W przypadku zgonu matki dziecka ojciec lub inny członek rodziny może skorzystać z urlopu macierzyńskiego od dnia następującego po dniu śmierci kobiety.
Może się też zdarzyć, że matka dziecko porzuci (kodeks tego pojęcia nie definiuje) w czasie, gdy miała jeszcze prawo do urlopu macierzyńskiego. Wówczas pozostałą część urlopu może przejąć ojciec albo inny członek rodziny. Trzeba jednak pamiętać, że nawet w takiej sytuacji matka ma prawo do 8 tygodni urlopu, którego nie traci, nawet gdy miało miejsce porzucenie dziecka. Ojciec dziecka będzie wtedy mógł skorzystać z urlopu macierzyńskiego dopiero po upływie 8 tygodni od porodu, a do upływu tego terminu może pobierać specjalny zasiłek opiekuńczy.
We wszystkich tych okolicznościach części urlopu macierzyńskiego udziela się na pisemny wniosek ojca, a pracodawca nie może go nie uwzględnić.
Na warunkach urlopu macierzyńskiego
Oboje rodzice na takich samych zasadach mają prawo do korzystania z urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego. Przysługuje on pracownikowi, który przyjął dziecko na wychowanie i wystąpił do sądu opiekuńczego z wnioskiem o wszczęcie postępowania w sprawie przysposobienia dziecka lub który przyjął dziecko na wychowanie jako rodzina zastępcza, z wyjątkiem rodziny zastępczej zawodowej, w wymiarze od 20 do 37 tygodni w zależności od liczby dzieci przyjętych na wychowanie. Prawo to przysługuje nie dłużej jednak niż do ukończenia przez dziecko 7. roku życia, a w przypadku dziecka, wobec którego podjęto decyzję o odroczeniu obowiązku szkolnego, nie dłużej niż do ukończenia przez nie 10. roku życia. Takim pracownikom przysługuje także prawo do urlopu rodzicielskiego.
Rodzicielski
Mimo że istnieją znaczne różnice, urlop rodzicielski rzadko jest przez pracowników odróżniany od urlopu macierzyńskiego. Przede wszystkim nie jest on obowiązkowy i mogą z niego korzystać oboje rodzice na dokładnie takich samych zasadach. Co więcej, mogą oni przebywać na nim jednocześnie, ale wówczas przysługujący im okres urlopowy ulegnie proporcjonalnemu skróceniu.
Przysługuje on po wykorzystaniu urlopu macierzyńskiego albo zasiłku macierzyńskiego za okres odpowiadający okresowi urlopu macierzyńskiego w wymiarze do 32 tygodni (gdy urodziło się jedno dziecko) lub 34 tygodni (gdy urodziło się więcej dzieci). Większość osób wykorzystuje go w pierwszym roku życia dziecka, chociaż można go wykorzystać aż do zakończenia roku kalendarzowego, w którym dziecko kończy 6. rok życia. Może być on udzielony w nie więcej niż czterech częściach, przypadających bezpośrednio jedna po drugiej albo bezpośrednio po wykorzystaniu zasiłku macierzyńskiego za okres odpowiadający części urlopu rodzicielskiego, w wymiarze wielokrotności tygodnia. Do 16 tygodni tego urlopu może być udzielone w terminie nieprzypadającym bezpośrednio po poprzedniej części tego urlopu albo nieprzypadającym bezpośrednio po wykorzystaniu zasiłku macierzyńskiego za okres odpowiadający części tego urlopu. Kodeks pracy szczegółowo reguluje także zasady dotyczące samych części urlopu. Zgodnie z jego przepisami żadna z nich nie może być krótsza niż 8 tygodni z kilkoma wyjątkami.
Ojcowski
Uprawnieniem, którego ojciec nie może przekazać matce, jest urlop ojcowski. Przysługuje on pracownikowi wychowującemu dziecko w wymiarze do 2 tygodni, nie dłużej jednak niż:
  • do ukończenia przez dziecko 24. miesiąca życia albo
  • do upływu 24 miesięcy od dnia uprawomocnienia się postanowienia orzekającego przysposobienie dziecka i nie dłużej niż do ukończenia przez dziecko 7. roku życia, a w przypadku dziecka, wobec którego podjęto decyzję o odroczeniu obowiązku szkolnego, nie dłużej niż do ukończenia przez nie 10. roku życia.
Urlop ten może być wykorzystany jednorazowo albo nie więcej niż w dwóch częściach, z których żadna nie może być krótsza niż tydzień. Jest on udzielany na pisemny wniosek ojca wychowującego dziecko, który powinien złożyć go w terminie nie krótszym niż 7 dni przed rozpoczęciem korzystania z urlopu. Także w tym przypadku pracodawca nie może odmówić uwzględnienia wniosku.
Ochrona pracownika
Skorzystanie z urlopów związanych z rodzicielstwem nie może wiązać się dla pracownika z pogorszeniem warunków zatrudnienia. Zgodnie z art. 1823 k.p. pracodawca dopuszcza pracownika po zakończeniu urlopu macierzyńskiego, urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego, urlopu rodzicielskiego oraz urlopu ojcowskiego do pracy na dotychczasowym stanowisku. Jeżeli nie jest to możliwe, wyznacza mu stanowisko równorzędne z zajmowanym przed rozpoczęciem urlopu lub inne stanowisko odpowiadające jego kwalifikacjom zawodowym, za wynagrodzeniem za pracę, jakie otrzymywałby, gdyby nie korzystał z urlopu.
Zgodnie z art. 177 k.p. pracodawca nie może wypowiedzieć ani rozwiązać umowy o pracę w okresie ciąży, a także w okresie urlopu macierzyńskiego pracownicy, chyba że zachodzą przyczyny uzasadniające rozwiązanie umowy bez wypowiedzenia z jej winy i reprezentująca pracownicę zakładowa organizacja związkowa wyraziła zgodę na rozwiązanie umowy. Ta zasada stosowana jest do obojga rodziców przebywających na urlopie macierzyńskim, rodzicielskim, urlopie na warunkach urlopu macierzyńskiego lub urlopie ojcowskim.
Wychowawczy
Także urlop wychowawczy może być wykorzystany przez ojca. Przysługuje on pracownikowi zatrudnionemu co najmniej sześć miesięcy, a do tego okresu zatrudnienia wlicza się poprzednie okresy zatrudnienia. Urlop ten może trwać do 36 miesięcy i może być udzielany na okres nie dłuższy niż do zakończenia roku kalendarzowego, w którym dziecko kończy 6. rok życia. Wyjątek stanowi sytuacja, gdy stan zdrowia dziecka jest potwierdzony orzeczeniem o niepełnosprawności lub stopniu niepełnosprawności, a dziecko wymaga osobistej opieki pracownika. Wówczas urlop może być wykorzystany w wymiarze kolejnych 36 miesięcy, jednak na okres nie dłuższy niż do ukończenia przez dziecko 18. roku życia.
Urlop ten udzielany jest na pisemny wniosek pracownika składany w terminie nie krótszym niż 21 dni przed rozpoczęciem korzystania z urlopu. Pracodawca jest zobowiązany uwzględnić wniosek pracownika. Pracownik może wycofać wniosek o udzielenie urlopu wychowawczego nie później niż na 7 dni przed rozpoczęciem tego urlopu, składając pracodawcy pisemne oświadczenie w tej sprawie.
Urlop wychowawczy jest udzielany nie więcej niż w pięciu częściach. Liczbę tych części ustala się na podstawie liczby złożonych wniosków o udzielenie urlopu.
Mimo że ustawa mówi o 36 miesiącach urlopu, to każdemu z rodziców lub opiekunów dziecka przysługuje wyłączne prawo do jednego miesiąca urlopu wychowawczego z ustawowej puli. To powoduje, że tak naprawdę długość urlopu dla jednego rodzica wynosi 35 miesięcy. Pełne 36 miesięcy może wykorzystać jeden rodzic, jeżeli:
  • drugi rodzic dziecka nie żyje,
  • drugiemu rodzicowi nie przysługuje władza rodzicielska,
  • drugi rodzic dziecka został pozbawiony władzy rodzicielskiej albo taka władza uległa ograniczeniu lub zawieszeniu.
W czasie urlopu wychowawczego pracownik ma prawo podjąć pracę zarobkową u dotychczasowego lub innego pracodawcy albo inną działalność, a także naukę lub szkolenie, jeżeli nie wyłącza to możliwości sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem. Trzeba pamiętać, że w razie stwierdzenia, iż pracownik trwale zaprzestał sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem, pracodawca może wezwać pracownika do stawienia się do pracy w terminie przez siebie wskazanym, nie później jednak niż w ciągu 30 dni od dnia powzięcia takiej wiadomości i nie wcześniej niż po upływie trzech dni od dnia wezwania.
Rezygnacja z urlopu wychowawczego możliwa jest w każdym czasie (za zgodą pracodawcy) lub po uprzednim zawiadomieniu pracodawcy ‒ najpóźniej na 30 dni przed terminem zamierzonego podjęcia pracy.
Dni wolne na opiekę nad dzieckiem
Kodeks pracy w art. 188 przewiduje też specyficzne uprawnienie, jakim są dni wolne na sprawowanie opieki – z zachowaniem prawa do wynagrodzenia. Ojcu one też przysługują. Pracownikowi wychowującemu przynajmniej jedno dziecko w wieku do 14 lat przysługuje w ciągu roku kalendarzowego zwolnienie od pracy w wymiarze 16 godzin albo dwóch dni, z zachowaniem prawa do wynagrodzenia. O sposobie wykorzystania w danym roku kalendarzowym zwolnienia decyduje pracownik w pierwszym wniosku o udzielenie takiego zwolnienia złożonym w danym roku kalendarzowym.
Jeśli pracownik zatrudniony jest w niepełnym wymiarze czasu pracy, zwolnienie to ustala się proporcjonalnie.
Obniżenie etatu
Podobnie jak w przypadku urlopów macierzyńskich, rodzicielskich i ojcowskich, po zakończeniu urlopu wychowawczego pracodawca dopuszcza pracownika do pracy na dotychczasowym stanowisku. Jeżeli nie jest to możliwe, wyznacza mu stanowisko równorzędne z zajmowanym przed rozpoczęciem urlopu lub inne stanowisko odpowiadające jego kwalifikacjom zawodowym, za wynagrodzeniem nie niższym od wynagrodzenia za pracę przysługującego pracownikowi w dniu podjęcia pracy na stanowisku zajmowanym przed tym urlopem.
Pracownik uprawniony do urlopu wychowawczego, a więc zarówno ojciec, jak i matka, może złożyć pracodawcy pisemny wniosek o obniżenie jego wymiaru czasu pracy do wymiaru nie niższego niż połowa pełnego wymiaru czasu pracy w okresie, w którym mógłby korzystać z takiego urlopu. Pracodawca nie może nie uwzględnić takiego wniosku.
Osoba uprawniona do urlopu wychowawczego, nawet gdy z niego nie korzysta, może podlegać ochronie. Pracodawca nie może wypowiedzieć ani rozwiązać umowy o pracę w okresie od dnia złożenia przez pracownika uprawnionego do urlopu wychowawczego wniosku o:
  • udzielenie urlopu wychowawczego ‒ do dnia zakończenia tego urlopu;
  • obniżenie wymiaru czasu pracy ‒ do dnia powrotu do nieobniżonego wymiaru czasu pracy, nie dłużej jednak niż przez łączny okres 12 miesięcy.
Rozwiązanie przez pracodawcę umowy jest dopuszczalne tylko w razie ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy, a także gdy zachodzą przyczyny uzasadniające rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika. Jeśli wniosek zostanie złożony wcześniej niż 21 dni przed rozpoczęciem korzystania z urlopu wychowawczego albo obniżonego wymiaru czasu pracy, to zakaz ten zaczyna obowiązywać na 21 dni przed rozpoczęciem korzystania z urlopu albo obniżonego wymiaru czasu pracy.

uprawnienia z ubezpieczeń społecznych

Jeśli chodzi natomiast o świadczenia z ubezpieczeń społecznych, to przysługują nie tylko pracownikom, lecz wszystkim osobom, które podlegają ubezpieczeniu chorobowemu. Przepisy ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa posługują się bowiem wyrażeniem „ubezpieczony”, a nie „pracownik”.
Zasiłek macierzyński
To świadczenie przysługuje ubezpieczonej, która w okresie ubezpieczenia chorobowego albo w okresie urlopu wychowawczego:
  • urodziła dziecko;
  • przyjęła na wychowanie dziecko w wieku do 7. roku życia, a w przypadku dziecka, wobec którego podjęto decyzję o odroczeniu obowiązku szkolnego ‒ do 10. roku życia, i wystąpiła do sądu opiekuńczego w sprawie jego przysposobienia;
  • przyjęła na wychowanie w ramach rodziny zastępczej, z wyjątkiem rodziny zastępczej zawodowej, dziecko w wieku do 7. roku życia, a w przypadku dziecka, wobec którego podjęto decyzję o odroczeniu obowiązku szkolnego ‒ do 10. roku życia.
W ostatnich dwóch przypadkach prawo do zasiłku będzie miał na takich samych zasadach także ojciec dziecka. Ponadto będzie on miał prawo do zasiłku macierzyńskiego, jeśli:
  • matka zrezygnowała z części urlopu macierzyńskiego (w przypadku niepracownicy – zrezygnowała z pobierania zasiłku), jest niezdolna do samodzielnej egzystencji, porzuciła dziecko, zmarła lub nie jest w stanie się nim opiekować;
  • korzysta z urlopu rodzicielskiego;
  • korzysta z urlopu ojcowskiego.
Zasiłek przysługuje w trakcie trwania urlopów (macierzyńskiego, ojcowskiego, rodzicielskiego, na warunkach urlopu macierzyńskiego, a w przypadku osób, które nie są pracownikami – przez okres równoważny tym urlopom).
Wysokość zasiłku wynosi od 60 do 100 proc. podstawy wymiaru – w zależności od czasu jego pobierania. Podstawa wymiaru zasiłku obliczana jest na podstawie przychodu ubezpieczonego.
Zasiłek opiekuńczy
Zarówno matka, jak i ojciec dziecka mogą na równych zasadach pobierać zasiłek opiekuńczy. Przysługuje on rodzicowi, która musi sprawować osobistą opiekę nad:
  • zdrowym dzieckiem w wieku do ukończenia 8 lat w określonych przypadkach (np. nieprzewidzianego zamknięcia placówki, do której dziecko uczęszcza; choroby opiekuna stale opiekującego się dzieckiem);
  • chorym dzieckiem w wieku do ukończenia 14 lat;
  • niepełnosprawnym dzieckiem do ukończenia 18 lat (w określonych przypadkach).
Ustawa zasiłkowa przewiduje jednak specjalny zasiłek opiekuńczy, z którego nie korzysta matka, ale właśnie ojciec, ewentualnie inny członek rodziny. Zasiłek ten będzie przysługiwał, gdy matka dziecka przed upływem 8 tygodni po porodzie:
  • przebywa w szpitalu albo w innym zakładzie leczniczym podmiotu leczniczego wykonującego działalność leczniczą w rodzaju stacjonarne i całodobowe świadczenia zdrowotne ze względu na stan zdrowia uniemożliwiający jej sprawowanie osobistej opieki nad dzieckiem albo
  • legitymuje się orzeczeniem o niezdolności do samodzielnej egzystencji, albo
  • porzuciła dziecko.
Składki finansowane z budżetu
Osoba pobierająca zasiłek macierzyński podlega ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu. Składki finansowane są przez budżet państwa i ewidencjonowane na koncie ubezpieczonego. Podstawą ich wymiaru jest wysokość pobieranego zasiłku.
Ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu podlega także osoba przebywająca na urlopie wychowawczym. Składki finansowane są przez budżet państwa. Podstawa wymiaru składek dla nich wynosi 60 proc. przeciętnego wynagrodzenia, ale nie może być wyższa niż przeciętne miesięczne wynagrodzenie wypłacone za okres 12 miesięcy kalendarzowych poprzedzających urlop wychowawczy i nie może być niższa niż 75 proc. kwoty minimalnego wynagrodzenia.
Prawo do finansowania składek na ubezpieczenie emerytalno-rentowe ma także jedno z rodziców, które zrezygnowało z pracy zarobkowej (np. działalności gospodarczej) na rzecz opieki nad dzieckiem albo podjęło się tej opieki, nie wykonując wcześniej pracy zarobkowej.
Składki nie są natomiast odprowadzane za okres, za jaki rodzic pobiera zasiłek opiekuńczy. Jest on bowiem traktowany jako okres nieskładkowy.
Podstawa prawna
• art. 177, 180, 1823, 188 ustawy z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1320)
• ustawa z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 870; ost.zm. Dz.U. z 2020 r. poz. 2112)