Niektóre sądy uznawały, że ZUS nie udzielając takiej informacji przed wypłatą świadczenia, nie może żądać jego zwrotu. Po zmianie przepisów taka argumentacja nie będzie skuteczna.

Określone w art. 84 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych zasady zwrotu nienależnie pobranych świadczeń będą prawdopodobnie zmienione, jeśli wejdzie w życie planowana nowelizacja tej ustawy. Wśród zmian przewiduje się także zmianę samych definicji świadczeń nienależnie pobranych.
Za takie świadczenia zgodnie z art. 84 ust. 2 uważa się obecnie:
  • wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie do nich prawa albo wstrzymanie ich wypłaty w całości lub w części, jeżeli pobierający był pouczony o braku prawa do ich pobierania;
  • przyznane lub wypłacone na podstawie nieprawdziwych zeznań lub fałszywych dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzania w błąd ZUS przez pobierającego.
Po wejściu w życie nowelizacji w proponowanym kształcie do tej kategorii zostaną także zaliczone świadczenia z tytułu niezdolności do pracy spowodowanej chorobą z ubezpieczenia chorobowego lub wypadkowego, co do których stwierdzono, że w okresie ich pobierania świadczeniobiorca wykonywał pracę zarobkową lub wykorzystywał zwolnienie od pracy w sposób niezgodny z celem tego zwolnienia. Dzięki tej zmianie jedna z najczęstszych sytuacji, w której ubezpieczony jest zobowiązywany do zwrotu, czyli praca podczas zwolnienia lekarskiego, nie będzie już bez wątpienia objęta obowiązkiem pouczenia. Żaden przepis co prawda nie wymaga, aby przed wypłatą zasiłku chorobowego informować ubezpieczonego, że wykonywanie pracy zarobkowej albo wykorzystanie zwolnienia niezgodnie z jego celem prowadzi do utraty prawa do zasiłku, ale niektóre sądy były przeciwnego zdania. Utrata zasiłku jest wprost przewidziana art. 17 ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby lub macierzyństwa. Gdy jednak ZUS zobowiązywał taką osobę do zwrotu zasiłku, czasami się zdarzało, że powoływała się ona na brak pouczenia, które zgodnie z art. 84 ust. 2 ustawy było wymagane do uznania świadczenia za nienależnie pobrane. Niektóre sądy przychylały się do takiej argumentacji i dochodziło do kuriozalnych sytuacji, w których ubezpieczony pobierał zasiłek i jednocześnie pracował, ale z powodu braku pouczenia (którego i tak nikt nie otrzymywał) nie musiał wypłat z ZUS zwracać. Po wejściu w życie proponowanej zmiany nie będzie się już można powoływać się na taką wykładnię, a rozbieżności w orzecznictwie sądowym znikną.
Nie tylko egzekucja administracyjna
Modyfikacji ma ulec także ust. 4 omawianego artykułu. Zgodnie z jego obecnym brzmieniem nienależnie pobrane świadczenia ustalone prawomocną decyzją oraz kwoty odsetek i kosztów upomnienia podlegają potrąceniu z wypłacanych świadczeń, a jeżeli prawo do świadczeń nie istnieje – ściągnięciu w trybie przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w administracji. Jak wyjaśniają projektodawcy, istnieje konieczność rozszerzenia trybów dochodzenia należności z tytułu nienależnie pobranych świadczeń. Obecnie np. w przypadku prowadzenia egzekucji z nieruchomości przez komornika sądowego nie ma podstaw prawnych, aby się do niej przyłączyć i w ten sposób odzyskać także zadłużenie z tytułu nienależnie pobranych świadczeń. Jak wynika bowiem z obecnego brzmienia ustawy, możliwe jest jedynie przeprowadzenie egzekucji administracyjnej. Proponowane rozwiązanie może przyczynić się do zwiększenia skuteczności odzyskiwania należności przez ZUS.
Przepis bardziej jednoznaczny
Zmiany będą także dotyczyć ust. 6. Zgodnie z nim, jeżeli wypłacenie nienależnych świadczeń zostało spowodowane przekazaniem przez płatnika składek lub inny podmiot nieprawdziwych danych mających wpływ na prawo do świadczeń lub na ich wysokość, obowiązek zwrotu tych świadczeń wraz z odsetkami obciąża odpowiednio płatnika składek lub inny podmiot. W ramach nowelizacji przepis ten ma ulec dalszemu doprecyzowaniu. Jak podkreślają autorzy ustawy, chodzi o to, aby z przepisu jednoznacznie wynikało, że dotyczy przypadków, w których przekazanie przez płatnika składek lub inny podmiot nieprawdziwych danych spowodowało wypłacenie świadczeń, które się nie należały świadczeniobiorcy, ale nie można uznać ich za świadczenia nienależnie pobrane, do zwrotu których zobowiązany jest ubezpieczony. Płatnik albo osoba trzecia świadczenia bowiem nie pobrali, oni jedynie swoim działaniem umożliwili nienależną wypłatę na rzecz osoby tylko rzekomo uprawnionej.
Jeszcze do niedawna ZUS, obciążając płatnika lub inną osobę obowiązkiem spłaty, musiał liczyć się często z niekorzystnym wyrokiem sądu. Sąd stwierdzał, że ZUS powinien na początku próbować odzyskać pieniądze od osoby, której świadczenie zostało wypłacone. Dopiero brak możliwości żądania świadczenia od ubezpieczonego otwierał drogę do wydania decyzji dotyczącej płatnika lub innej osoby. Spory na ten temat ukrócił Sąd Najwyższy uchwałą 11 grudnia 2019 r., sygn. akt III UZP 7/19. Sąd stwierdził, że organ rentowy może wybrać płatnika składek jako podmiot zobowiązany do zwrotu świadczenia pobranego nienależnie przez świadczeniobiorcę. Organ rentowy miał prawo obciążyć odpowiedzialnością płatnika składek, mimo że nie dochodził nienależnego świadczenia od osoby, która je faktycznie pobrała. Dokonanie takiego wyboru nie jest sprzeczne z art. 84 ust. 6 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. Sąd sam podkreślił, że pogląd ten stoi w sprzeczności z poglądem dominującym przez wiele lat o subsydiarnym charakterze art. 84 ust. 6. Dalsze doprecyzowanie tego przepisu powinno jednak znieść wszelkie wątpliwości.
W kolejnych artykułach przedstawiamy, co może przynieść konsultowana obecnie nowelizacja przepisów ubezpieczeniowych. Dzisiaj analizujemy zmiany dotyczące zasad zwrotu świadczeń nienależnych.
O projektowanych zmianach pisaliśmy już w dodatku Ubezpieczenia i Świadczenia:
• „Odsetki od nienależnych świadczeń na razie naliczane od momentu doręczenia decyzji o zwrocie” (DGP nr 86),
• „Korekta deklaracji nie będzie bezterminowa” (DGP nr 82),
• „Ubezpieczeni przedsiębiorcy zyskają większą ochronę” (DGP nr 72),
• „W czasie zawieszenia firmy wspólnicy spółek osobowych nie muszą odprowadzać składek do ZUS” (DGP nr 67),
• „Spadkobierca płatnika nie uzyska obecnie zaświadczenia o niezaleganiu ze składkami, lecz to się może zmienić” (DGP nr 58),
• „Niezależnie od winy płatnika odsetki od zaległości składkowej muszą być spłacone” (DGP nr 54).
Anna Kwiatkowska, ekspert od ubezpieczeń społecznych
Podstawa prawna
• art. 84 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 423; ost.zm. Dz.U. z 2021 r. poz. 619)
• art. 17 ustawy z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 870; ost.zm. Dz.U. z 2020 r. poz. 2275)