Przepisy prawa pracy dzielą przyczyny uzasadniające wypowiedzenie umowy o pracę na przyczyny niedotyczące pracowników i inne przyczyny. Wypowiadanie umów o pracę z przyczyn niedotyczących pracowników uregulowane jest w ustawie z 13 marca 2003 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników.

Przyczyny niedotyczące pracowników to, w szczególności, przyczyny ekonomiczne, obejmujące w praktyce najczęściej działania restrukturyzacyjne, likwidację miejsc pracy.
Ustawa z 13 marca 2003 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników (Dz.U. nr 90, poz. 844 z późn. zm.) reguluje zarówno grupowe, jak i indywidualne zwolnienia z przyczyn niedotyczących pracowników. Zwolnienie grupowe zachodzi, gdy w okresie 30 dni obejmuje co najmniej dziesięciu pracowników, gdy pracodawca zatrudnia mniej niż 100 osób, 10 proc. załogi, gdy zatrudnia od 100-299 pracowników i 30 pracowników, gdy zatrudnia 300 lub więcej osób.
Ustawa ma dwa podstawowe cele: ułatwienie pracodawcom zwolnień, jeżeli zachodzą takie właśnie przyczyny oraz zagwarantowanie pracownikom w zamian za to odpraw, które nie są przewidziane żadnymi powszechnie obowiązującymi przepisami w razie zwolnień z przyczyn dotyczących pracowników. Oprócz tego, w razie grupowych zwolnień z przyczyn niedotyczących pracowników, ustawa wprowadza specjalny tryb informacyjno-konsultacyjny względem związków zawodowych, a w ich braku - wybranych przedstawicieli pracowników oraz powiatowego urzędu pracy. Poniżej krótko omówię wszystkie te trzy aspekty ustawy.
Ułatwienie zwolnień polega na dość skomplikowanym zabiegu: uchylenia szczególnej ochrony trwałości stosunku pracy w całości i przywrócenia jej przez samą ustawę w pewnym ograniczonym zakresie. W praktyce polega to na tym, że w przypadku zwolnień grupowych wiele przepisów ograniczających możliwość wypowiedzenia umowy nie ma zastosowania, a wobec niektórych najważniejszych kategorii chronionych pracowników (m.in. działacze związkowi, macierzyństwo) ustawa utrzymuje zakaz wypowiedzeń definitywnych, lecz dopuszcza wypowiedzenia warunków pracy i płacy. Chronionego działacza związkowego można więc w takim wypadku przenieść na inne stanowisko, ale nie można go zwolnić.
W przypadku zwolnień indywidualnych z przyczyn niedotyczących pracowników najważniejsze kategorie chronionych podlegają takiemu samemu reżimowi jak w przypadku zwolnień grupowych, natomiast inne kategorie chronionych (te, których ochrona uchylona jest całkowicie w ramach zwolnień grupowych) mogą być zwalniane pod warunkiem niezgłoszenia sprzeciwu przez organizację związkową. W ramach zwolnień indywidualnych wszystkim chronionym można wypowiedzieć warunki pracy i płacy.
Odprawy należne pracownikom zwalnianym z przyczyn niedotyczących pracodawcy uzależnione są od stażu pracy i wynoszą jednomiesięczne wynagrodzenie przy stażu poniżej dwóch lat, dwumiesięczne - przy stażu od dwóch do ośmiu lat, trzymiesięczne - przy stażu ponad osiem lat. W każdym wypadku jednak wysokość odprawy nie może przekroczyć kwoty piętnastokrotności minimalnego wynagrodzenia. Oczywiście oznacza to, że pracownik nie może żądać większej odprawy, lecz pracodawca, jeżeli zechce, może zapłacić odprawę w większej kwocie z zastrzeżeniem zachowania zasady równego traktowania pracowników.
Specjalna procedura informacyjno-konsultacyjna obowiązuje tylko przy zwolnieniu grupowym. Obejmuje ona zawiadomienie organizacji związkowych lub - w ich braku - wybranych przedstawicieli pracowników oraz powiatowego urzędu pracy o zamiarach pracodawcy i określonych okolicznościach dotyczących zwolnienia, konsultacje tych zamiarów i okoliczności ze związkami lub przedstawicielami, zawarcie porozumienia lub wydanie regulaminu w kwestiach objętych konsultacją i powiadomienie powiatowego urzędu pracy o wyniku konsultacji.
BARTŁOMIEJ RACZKOWSKI
partner, Bartłomiej Raczkowski Kancelaria Prawa Pracy
Bartłomiej Raczkowski, partner, Bartłomiej Raczkowski Kancelaria Prawa Pracy / DGP