Rozszerzenie stosowania układu, czyli tzw. generalizacja, oznacza nałożenie obowiązku stosowania ponadzakładowego układu zbiorowego na pracodawcę nieobjętego tym układem. Kompetentny do takiego narzucenia stosowania układu jest minister właściwy do spraw pracy, czyli obecnie minister pracy i polityki społecznej.

Rozszerzenie stosowania układu w praktyce spełnia swoją rolę w dwóch sytuacjach. Pierwsza ma miejsce wówczas, gdy w grupie zakładów pracy, np. w określonej branży, układ w niektórych zakładach nie obowiązuje wskutek pozostawania pracodawców poza organizacją pracodawców. Zwykle przyczyną tego jest niechęć niezrzeszonych pracodawców do ponoszenia wynikających z układu wyższych świadczeń na rzecz pracowników. Niezwiązanie układem pozwala im na obniżenie kosztów produkcji. W interesie pracowników tych zakładów leży więc rozciągnięcie na nich układu. Leży to również w interesie zrzeszonych pracodawców, dla których ponoszenie wyższych świadczeń w porównaniu z pracodawcami niezrzeszonymi oznacza pogorszenie warunków konkurencyjności. Druga sytuacja, w której generalizacja spełnia swój cel, to rozciągnięcie stosowania układu zbiorowego na branżę pokrewną, charakteryzującą się podobnymi warunkami wykonywania pracy. Wówczas też mamy do czynienia z podobną konfiguracją interesów.
Aby spowodować generalizację układu, minister musi spełnić wiele warunków. I tak nie może on w tej sprawie podjąć kroków z własnej inicjatywy, lecz wyłącznie na wniosek uprawnionych podmiotów. Są nimi działające wspólnie: organizacje pracodawców i ponadzakładowa organizacja związkowa będące sygnatariuszami układu, który ma zostać rozszerzony. Wymogiem proceduralnym jest zasięgnięcie opinii pracodawcy, na którego pracowników układ ma być rozciągnięty, zakładowej organizacji związkowej, jak również Komisji do Spraw Układów Zbiorowych Pracy. Opinia pracodawcy w kwestii rozszerzenia układu na jego zakład pracy może być zastąpiona opinią wskazanej przez niego organizacji pracodawców. Przepisy nie nakładają ograniczeń na wybór organizacji pracodawców, która z tytułu wskazania miałaby się w tej sprawie wypowiadać, najbardziej predysponowana jest jednak organizacja, do której pracodawca należy, lub do której mógłby należeć z racji swojej działalności. Merytorycznym powodem rozszerzenia układu jest, zgodnie z art. 24118 par. 1 k.p., ważny interes społeczny, a więc interes o wymiarze ponadpartykularnym przynaglającym do zastosowania generalizacji, np. potrzeby restrukturyzacji jakiejś branży lub zachowania zagrożonego pokoju społecznego.
Warunkiem rozszerzenia układu jest nieobjęcie pracowników innym układem ponadzakładowym. Natomiast nie stanowi przeszkody na drodze zastosowania generalizacji obowiązywanie układu zbiorowego. Generalizacja może dotyczyć jednego lub większej liczby zakładów pracy. Może ona wchodzić w rachubę wyłącznie wobec podmiotów prowadzących działalność gospodarczą. Układ może być rozszerzony na pracodawców prowadzących taką samą lub zbliżoną (pokrewną) działalność gospodarczą. Obiektywną podstawę zaliczenia konkretnego rodzaju działalności do zbliżonej w związku z uwarunkowaniami generalizacji stwarzają odrębne przepisy dotyczące klasyfikacji działalności, do których odsyła art. 24118 par. 1 k.p. Rozszerzenie stosowania układu może nastąpić w całości lub w części zależnie od treści wniosku i uznania ministra.
W art. 24118 par. 2 k.p. określono szczegółowo treść wniosku partnerów socjalnych o rozszerzenie stosowania układu. Dane zawarte we wniosku, w szczególności uzasadnienie potrzeby rozszerzenia stosowania układu, powinny dostarczyć ministrowi wszelkich przesłanek do powzięcia decyzji o generalizacji.
Decyzja ministra przewidująca generalizację wymaga wydania w tej sprawie rozporządzenia. Nie jest to więc decyzja administracyjnoprawna możliwa do zaskarżenia przed sądem administracyjnym, lecz - mimo jednostkowego charakteru - akt normatywny będący źródłem powszechnie obowiązującego prawa. Projekt rozporządzenia nie wymaga jednak skierowania do osobnego zaopiniowania przez organizacje związkowe i organizacje pracodawców. Rozszerzenie układu ma charakter tymczasowy i obowiązuje do czasu objęcia pracowników zawartym w normalnym trybie lub poszerzonym w takim trybie ponadzakładowym układem zbiorowym.
prof. Jerzy Wratny
Uniwersytet Rzeszowski
prof. Jerzy Wratny, Uniwersytet Rzeszowski / DGP