Przyznanie pomocy społecznej przez polskie instytucje jest uzależnione od posiadania polskiego obywatelstwa (lub obywatelstwa jednego z państw UE) i przebywania na terytorium RP oraz spełniania określonego kryterium dochodowego. W szczególnych przypadkach na pomoc mogą liczyć również cudzoziemcy spoza UE.

Zgodnie z ustawą dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. 2009 r. Nr 175 poz. 1362, z późn. zm.), udzielona pomoc ma pomóc w przezwyciężeniu trudnych sytuacji życiowych tym, którzy sami nie są w stanie sobie z nimi poradzić, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości. Głównym celem pomocy społecznej jest więc wsparcie osób potrzebujących, a tym samym umożliwienie im życia w warunkach odpowiadających godności człowieka. Zadaniem pomocy społecznej jest też zapobieganie trudnym sytuacjom życiowym, poprzez działania zmierzające do usamodzielnienia osób i rodzin oraz ich integracji ze środowiskiem.

Prawo do świadczeń z pomocy społecznej przysługuje:

1. osobom posiadającym obywatelstwo polskie, które mają miejsce zamieszkania i przebywają na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej;

2. cudzoziemcom mającym miejsce zamieszkania i przebywającym na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na podstawie:

  • zezwolenia na osiedlenie się, zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego Wspólnot Europejskich, zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony udzielonego w związku z okolicznością, o której mowa w art. 53 ust. 1 pkt 13 ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o cudzoziemcach (Dz. U. z 2006 r. Nr 234, poz. 1694 z późn. zm.), lub w związku z uzyskaniem w Rzeczypospolitej Polskiej statusu uchodźcy lub ochrony uzupełniającej;
  • zgody na pobyt tolerowany - osoby te mogą otrzymać pomoc w formie schronienia, posiłku, niezbędnego ubrania oraz zasiłku celowego;

3. osobom mającym miejsce zamieszkania i przebywającym na terytorium RP, którzy są jednocześnie obywatelami państw członkowskich Unii Europejskiej, państw członkowskich Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) - stron umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym lub Konfederacji Szwajcarskiej - oraz członkom ich rodzin w rozumieniu art. 2 pkt 4 ustawy z dnia 14 lipca 2006 r. o wjeździe na terytorium RP, pobycie oraz wyjeździe z tego terytorium obywateli państw członkowskich Unii Europejskiej i członków ich rodzin (Dz. U. Nr 144, poz. 1043 z późn. zm.), posiadającym prawo pobytu lub prawo stałego pobytu na terytorium RP.

Kryterium dochodowe

O przyznaniu środków z pomocy społecznej decyduje też dochód ubiegającej się o nią osoby. Dochody osób i rodzin, ubiegających się o świadczenia pieniężne z pomocy społecznej, nie mogą przekraczać kryteriów dochodowych ustalonych w oparciu o próg interwencji socjalnej. Od 1 października 2012 roku dla osoby samotnie gospodarującej dochód taki nie może przekraczać kwoty 542 zł, natomiast w przypadku rodziny - 456 zł na jednego jej członka.

Ponieważ rolnicy nie są objęci podatkiem dochodowym, ich dochód jest ustalany arbitralnie na podstawie dochodu miesięcznego z 1 hektara przeliczeniowego określanego w obwieszczeniu Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego.

Ponadto w przypadku osoby czy rodziny, ubiegającej się o pomoc, musi wystąpić jedna z następujących dysfunkcji:

  • ubóstwo, sieroctwo, bezdomność lub bezrobocie;
  • niepełnosprawność lub długotrwała/ciężka choroba;
  • potrzeba ochrony ofiar handlu ludźmi;
  • potrzeba ochrony macierzyństwa lub wielodzietności;
  • przemoc w rodzinie, bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego, zwłaszcza w rodzinach niepełnych lub wielodzietnych;
  • alkoholizm lub narkomania;
  • problem z przystosowaniem do życia po zwolnieniu z zakładu karnego;
  • problem z integracją cudzoziemców, którzy uzyskali w RP status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą;
  • zdarzenie losowe lub sytuacja kryzysowa;
  • klęska żywiołowa lub ekologiczna.

Aby otrzymać świadczenie, osoba lub rodzina mogą zgłosić się do ośrodka pomocy społecznej w miejscu zamieszkania (ośrodki znajdują się w każdej gminie).

Struktura pomocy społecznej w Polsce

Pomoc społeczną w Polsce organizują organy administracji samorządowej i rządowej, współpracując z organizacjami pozarządowymi, kościołami, związkami wyznaniowymi oraz osobami fizycznymi i prawnymi.

Struktura pomocy społecznej przedstawia się następująco:

  • w każdej gminie działają ośrodki pomocy społecznej, które udzielają pomocy w formie pracy socjalnej, świadczeń pieniężnych, przyznają też wsparcie usługowe i rzeczowe oraz kierują do ośrodków wsparcia;
  • na poziomie powiatów działają centra pomocy rodzinie (w miastach na prawach powiatu – miejskie centra pomocy rodzinie), które prowadzą domy pomocy społecznej, zapewniają opiekę nad dziećmi w placówkach opiekuńczo-wychowawczych (domach dziecka, pogotowiach opiekuńczych) i w rodzinach zastępczych;
  • przy urzędach marszałkowskich działają regionalne ośrodki polityki społecznej - ich zadaniem jest koordynacja polityki społecznej na terenie województw samorządowych;
  • w urzędach wojewódzkich są wydziały polityki społecznej, które kontrolują i nadzorują samorząd gminny, powiatowy i wojewódzki, w tym jakość działalności jednostek organizacyjnych pomocy społecznej (tylko w zakresie zadań zleconych);
  • Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej koordynuje politykę społeczną na obszarze RP oraz przygotowuje zmiany w obowiązującym prawie.