Urlop wypoczynkowy ma zapewnić regenerację sił pracownika po okresie wykonywania przez niego pracy. Ma on służyć także ochronie jego zdrowia oraz przywróceniu mu pełnej zdolności do pracy. Instytucja urlopu wypoczynkowego leży zatem zarówno w interesie pracownika, pracodawcy, a także społecznym.

prof. Jerzy Wratny Uniwersytet Rzeszowski Przepisy o urlopach wypoczynkowych (Dział siódmy. Rozdział I kodeksu pracy) stanowią realizację pracowniczego prawa do corocznych płatnych urlopów przewidzianych w konstytucji (art. 66 ust. 2) oraz prawa do wypoczynku, będącego kodeksową zasadą prawa pracy (art. 14). Definicję urlopu wypoczynkowego zawiera art. 152 kodeksu pracy. Można ją przedstawić następująco: jest to zwolnienie od pracy, roszczeniowe, tzn. takie, do którego pracownik ma prawo, przysługujące w każdym roku pracy, które powinno być wykorzystywane w zasadzie w sposób nieprzerwany oraz takie, za czas którego pracownikowi należy się wynagrodzenie. Cechy te odróżniają urlop wypoczynkowy od urlopu bezpłatnego oraz od innych zwolnień od pracy, w tym od tzw. urlopów okolicznościowych. Urlop wypoczynkowy różni się przede wszystkim celem, jakim jest zapewnienie wypoczynku, podczas gdy inne zwolnienia przysługują w ściśle określonych okolicznościach i sytuacjach. Pracodawca obowiązany jest udzielić pracownikowi urlopu w wymiarze wynikającym z przepisów kodeksu pracy lub innych ustaw. W przypadku nieudzielenia pracownikowi przysługującego mu urlopu wypoczynkowego lub bezpodstawnego obniżenia jego wymiaru pracodawca (lub osoba działająca w jego imieniu) ponosi odpowiedzialność z tytułu wykroczenia przeciwko prawom pracownika (art. 282 par. 1 pkt 2 k.p.). Pracownicze prawo do urlopu ma charakter ściśle osobisty. Pracownik nie może go przenieść na inną osobę. Nie może również zrzec się prawa do urlopu wypoczynkowego (art. 152 par. 2 k.p.). Oznacza to, że jakiekolwiek porozumienie pracownika z pracodawcą w umowie o pracę lub poza nią przewidujące rezygnację pracownika z niewykorzystanego lub przyszłego urlopu jest nieważne, a więc pracownik może domagać się urlopu mimo dokonanego wcześniej zrzeczenia się prawa do niego. Pracownik ma przede wszystkim prawo do urlopu w naturze, a więc powinien być on udzielony w dniach wolnych. Zasada ta dotyczy również urlopów wypoczynkowych zaległych. Natomiast ekwiwalent pieniężny przysługuje tylko w sytuacji niewykorzystania przysługującego urlopu z powodu rozwiązania lub wygaśnięcia stosunku pracy (art. 171 kodeksu pracy). Prawo do corocznego urlopu oznacza, że pracownikowi po nabyciu prawa do pierwszego urlopu w roku, w którym podjął pracę, przysługuje urlop w każdym kolejnym roku kalendarzowym przypadającym w okresie zatrudnienia u tego samego lub innego pracodawcy. Z zasady urlopu nieprzerwanego wynika obowiązek pracodawcy udzielenia pracownikowi urlopu w całości, w kolejno po sobie następujących dniach. Dzielenie urlopu na części może nastąpić jedynie na wniosek pracownika, i to przy zachowaniu pewnych ograniczeń. Wymaga się mianowicie, aby co najmniej jedna część urlopu obejmowała nie mniej niż 14 kolejnych dni kalendarzowych (art. 162 kodeksu pracy). Zasada odpłatności urlopu oznacza, że za czas urlopu pracownik otrzymuje wynagrodzenie, jakie by otrzymał, gdyby w tym czasie pracował z uwzględnieniem szczególnych zasad obliczania zmiennych składników wynagrodzenia za pracę.