Najnowsze orzeczenia SN potwierdzają, że klauzula konkurencyjna może obowiązywać w trakcie i po rozwiązaniu kontraktu cywilnoprawnego
Choć o umowach śmieciowych mówi się ostatnio i pisze coraz bardziej niepochlebnie, to na razie należące do tej kategorii kontrakty cywilnoprawne są jak najbardziej dopuszczalną prawnie podstawą niepracowniczego zatrudnienia, o ile oczywiście nie służą ukryciu faktycznego stosunku pracy. Nie ma też przeszkód, by wprowadzać do nich pewne postanowienia charakterystyczne dla umów o pracę, w tym klauzule konkurencyjne. Najlepiej zrobić to przy zawarciu takiej umowy, bądź wpisując klauzulę konkurencyjną do jej treści, lub też zawierając odrębny kontrakt. Potem zleceniobiorca może bowiem nie wyrazić zgody na takie dodatkowe zobowiązanie.

Zgodnie z ustaleniami stron

Przepisy kodeksu cywilnego (dalej: k.c.) dotyczące umów będących podstawą niepracowniczego zatrudnienia (np. umowy-zlecenia, umowy o dzieło) nie zawierają zakazu podejmowania działalności konkurencyjnej. Nie oznacza to jednak, że strony umowy o świadczenie usług (zwanej popularnie umową-zleceniem) lub innego rodzaju umowy cywilnoprawnej nie mogą wprowadzić takiej klauzuli. Pozwala na to art. 3531 k.c., zgodnie z którym strony zawierające jakąkolwiek umowę cywilną mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego. Oznacza to, że nie ma żadnych przeciwwskazań prawnych do zawarcia klauzuli o zakazie konkurencji w umowie cywilnoprawnej, jeżeli taka jest zgodna wola stron.
Taką możliwość potwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z 11 września 2003 r., sygn. akt III CKN 579/01 (OSNC 2004/10/167), w którym uznał, że zamieszczenie w umowie-zleceniu postanowienia zakazującego podejmowania działalności konkurencyjnej w czasie obowiązywania umowy jest dopuszczalne i nie narusza granic swobody zawierania umów wynikających z art. 3531 k.c. Sąd wyjaśnił, że jeśli klauzula o zakazie konkurencji w okresie trwania umowy dopuszczalna jest w ramach stosunku pracy, to nie można przyjąć, że wprowadzenie jej przez strony w umowie-zleceniu sprzeciwia się ustawie, zasadom współżycia społecznego lub naturze stosunku zlecenia.
Skoro SN dostrzegł analogię pomiędzy klauzulą konkurencyjną w umowie o pracę i w umowie-zleceniu, to należy przyjąć, że zakaz podejmowania działalności konkurencyjnej może zostać ustalony w umowie-zleceniu nieodpłatnie. Regułą jest bowiem brak dodatkowej odpłatności za powstrzymywanie się od działalności konkurencyjnej przez pracownika w trakcie zatrudnienia. Taki zakaz mieści się bowiem w pracowniczym obowiązku dbałości o dobro zakładu pracy. Można więc twierdzić, że także w przypadku umowy-zlecenia jest on warunkiem prawidłowego świadczenia usług przez zleceniobiorcę.

Bez naruszenia swobody działalności

Nieco inaczej sytuacja przedstawia się w przypadku zakazu konkurencji po rozwiązaniu umowy-zlecenia, choć jest on także dopuszczalny. W tym jednak przypadku należy pamiętać, że nie może wykluczać podjęcia przez byłego zleceniobiorcę jakiejkolwiek działalności gospodarczej, gdyż naruszałby zasadę swobody działalności gospodarczej i mógłby zostać uznany za sprzeczny z prawem, a tym samym nieważny.
Ponadto, wydaje się, że taki zakaz powinien być odpłatny, podobnie jak w przypadku umów o pracę, gdzie kodeks pracy ustanawia wymóg przyznania byłemu pracownikowi zobowiązanemu do powstrzymywania się od prowadzenia działalności konkurencyjnej odszkodowania w wysokości co najmniej 25 proc. wynagrodzenia przysługującego pracownikowi w okresie zatrudnienia odpowiadającym czasowi trwania zakazu konkurencji. Nieodpłatny zakaz konkurencji po ustaniu umowy-zlecenia mógłby bowiem naruszać zasady współżycia społecznego. Zdaniem SN, zobowiązanie zleceniobiorcy do niepodejmowania działalności konkurencyjnej przez 3 lata po ustaniu umowy, bez jakiegokolwiek ekwiwalentu jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Dlatego też istnieje ryzyko uznania za nieważną nieodpłatną klauzulę konkurencyjną po ustaniu stosunku zlecenia (w odróżnieniu od nieodpłatnego pracowniczego zakazu konkurencji, kiedy to byłemu pracownikowi należy się minimalne odszkodowanie przewidziane w kodeksie pracy).
Dopuszczalność wprowadzenia zakazu konkurencji po rozwiązaniu umowy oraz kary umownej w przypadku jego naruszenia potwierdził SN w wyroku z 5 grudnia 2013 r. (sygn. akt V CSK 30/13, niepubl.). Podkreślił, że skoro w okolicznościach tej sprawy oboje kontrahenci byli podmiotami gospodarczymi, dopuszczalny był szerszy zakres lojalności kontraktowej. Choć na pisemne uzasadnienie tego wyroku (z którego będzie wynikało, czy zakaz był odpłatny) trzeba jeszcze poczekać, możliwe jest, że SN za dopuszczalny uznał tym razem nieodpłatny zakaz konkurencji po rozwiązaniu umowy-zlecenia. Tym bardziej że Sąd Apelacyjny w Białymstoku zajął stanowisko, zgodnie z którym ustalenie kary umownej obciążającej zleceniobiorcę w przypadku podjęcia pracy w firmie konkurencyjnej przez okres 12 miesięcy po rozwiązaniu umowy bez ustalenia odszkodowania na jego rzecz nie narusza przepisów bezwzględnie obowiązujących dotyczących stosunków cywilnoprawnych (wyrok z 4 grudnia 2001 r., sygn. akt I ACa 439/01, OSA 2002/7/39).

Przykładowy zapis

Zakaz konkurencji

1. W okresie trwania stosunku zlecenia, a także w okresie 12 miesięcy po jego ustaniu, Zleceniobiorca, bez uprzedniej pisemnej zgody Zleceniodawcy, nie będzie prowadzić jakiejkolwiek działalności konkurencyjnej, tj. działalności tożsamej lub zbliżonej w stosunku do działalności faktycznie wykonywanej przez Zleceniodawcę, w tym na własny rachunek w formie indywidualnej działalności gospodarczej, jako wspólnik w spółce cywilnej, osobowej lub kapitałowej (w tej ostatniej także jako członek jej organów), a także wykonywać pracy w ramach umowy o pracę, lub świadczyć usług w ramach umowy zlecenia lub na podstawie innego stosunku prawnego.

2. W przypadku naruszenia przez Zleceniobiorcę zakazu konkurencji po ustaniu stosunku zlecenia, Zleceniobiorca będzie zobowiązany niezwłocznie zwrócić Zleceniodawcy wypłaconą całość lub część odszkodowania, a ponadto zapłaci Zleceniodawcy karę umowną w kwocie równej czterokrotności wynagrodzenia wypłaconego Zleceniobiorcy za ostatni pełny miesiąc kalendarzowy przed ustaniem stosunku zlecenia za każde naruszenie zakazu konkurencji.

Podstawa prawna

Art. 3531 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16, poz. 93 z późn. zm.).
Art. 1011–1012 ustawy z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 1998 r. nr 16, poz. 94 z późn. zm.).

Katarzyna Dobkowska radca prawny, partner w kancelarii prawa pracy Raczkowski i Wspólnicy