Znajomość zasad dotyczących potrącania z wynagrodzenia za pracę roszczeń pieniężnych jest potrzebna zarówno pracownikowi, jak i pracodawcy. Pracodawca musi wiedzieć, o jaką kwotę może zmniejszyć wypłacane pracownikowi wynagrodzenie, a pracownik na pewno jest zainteresowany, ile z należnego wynagrodzenia po dokonanych potrąceniach zostanie mu wypłacone. Ponadto wiedza o potrąceniach zabezpiecza pracodawcę przed koniecznością zwrotu nienależnie pobranych kwot wraz z zaliczkami oraz grzywną inspektora PIP.

Dokonywanie przez pracodawcę potrąceń z wynagrodzenia za pracę oznacza, że pracodawca zatrzymuje część należnego pracownikowi wynagrodzenia na pokrycie własnej wierzytelności przysługującej mu wobec pracownika albo przeznacza tę część na pokrycie innych należności pracownika dochodzonych w sądowym albo administracyjnym postępowaniu egzekucyjnym. Wynagrodzenie za pracę podlega ochronie i w związku z tym możliwość dokonywania potrąceń jest ograniczona. Są trzy aspekty ochrony: wynagrodzenie pracownika można pomniejszyć tylko o należności określone w kodeksie pracy, potrącenie jest możliwe w ściśle określonych w tym kodeksie granicach i wreszcie, dokonanie potrącenia może się odbyć tylko według reguł określonych w kodeksie pracy. Z wynagrodzenia za pracę - po odliczeniu składek na ubezpieczenia społeczne oraz zaliczki na podatek dochodowy od osób fizycznych - podlegają potrąceniu:
  •  sumy egzekwowane na mocy tytułów wykonawczych na zaspokojenie świadczeń alimentacyjnych,
  •  sumy egzekwowane na mocy tytułów wykonawczych na pokrycie należności innych niż świadczenia alimentacyjne,
  •  zaliczki pieniężne udzielone pracownikowi,
  •  kary pieniężne przewidziane za nieprzestrzeganie przez pracownika przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy lub przepisów przeciwpożarowych, opuszczenie pracy bez usprawiedliwienia, stawienie się do pracy w stanie nietrzeźwości lub spożywanie alkoholu w czasie pracy.
Wyżej wymienione należności pracodawca potrąca bez zgody pracownika (tzw. potrącenia ustawowe). Poza potrąceniami ustawowymi, w kodeksie pracy przewidziano możliwość stosowania tzw. potrąceń dobrowolnych. Należy pamiętać, ze w przypadku zbiegu prawa do potrąceń dobrowolnych z potrąceniami ustawowymi pierwszeństwo przysługuje potrąceniom ustawowym. Tryb potrąceń dobrowolnych jest wykorzystywany przy: wpłatach pracownika do kasy zapomogowo-pożyczkowej, spłatach pożyczki z tej kasy, spłatach pożyczki z zakładowego funduszu świadczeń socjalnych, składkach na rzecz związku zawodowego.
Warunkiem legalności dobrowolnych potrąceń jest pisemna zgoda pracownika. Na piśmie pracownik powinien także wskazać wysokość kwot, które mogą być potrącane (procentowo lub kwotowo). W praktyce oświadczenie pracownik składa razem ze zgodą na potrącenie. Zgoda pracownika jest skuteczna tylko do wysokości kwot wolnych od potrąceń. Jeżeli pracownik zgodzi się na potrącanie, w efekcie którego pozostanie mu mniej niż określono w art. 91 par. 2 k.p., pracodawca może dokonać potrącenia tylko w granicach wskazanych w art. 91 par. 2 k.p. Wyrażenie przez pracownika, bez zachowania formy pisemnej, zgody na dokonywanie potrąceń z wynagrodzenia za pracę innych należności niż wymienione w art. 87 par. 1 i 7 k.p. jest nieważne (art. 58 par. 1 k.c. w związku z art. 91 i 300 k.p., wyrok SN z 1 października 1998 r., I PKN 366/98, OSNAPiUS 1999/21/684). Ponadto należy pamiętać, że potrącenie dobrowolne bez zgody pracownika powoduje, że pracodawca nie wypłaca należnego wynagrodzenia i dokonuje bezpodstawnego potrącenia, co jest wykroczeniem przeciwko prawom pracownika (art. 282 par. 1 k.p.). Zatem w sytuacji potrącenia dobrowolnego bez zgody pracownika, pracodawca powinien liczyć się z:
  •  obowiązkiem zwrotu pracownikowi potrąconych kwot wraz z odsetkami,
  •  karą grzywny nałożoną przez inspektora PIP.
W związku z powyższym wiele banków zabezpiecza się w ten sposób, że w umowie poręczenia zapisana jest klauzula, że poręczyciel wyraża zgodę na potrącenia z wynagrodzenia za pracę. W takiej sytuacji pracodawca może dokonywać potrąceń bez uzyskania zgody pracownika.
Pracownik ma prawo nie wyrazić zgody na dobrowolne potrącenia i nie może z tego powodu ponieść żadnych konsekwencji, tzn. nie można go ukarać karą porządkową, obniżyć wynagrodzenie bądź nie przyznać pożyczki, zwolnić z pracy.
Pracownik może skutecznie cofnąć zgodę na potrącenia. Jeżeli dotyczy to wierzytelności pracodawcy, wówczas pracownik może odwołać zgodę, która już doszła do pracodawcy, jedynie za jego zgodą. Natomiast zgodę na potrącenia należności innych wierzycieli pracownik może odwołać w każdym czasie, a jej cofnięcie wiąże pracodawcę (czyli po odwołaniu zgody pracodawca nie może potrącać należności). Cofnięcie zgody powinno mieć formę pisemną.
W art. 91 k.p. wprowadzono granicę, do której można dokonywać potrąceń. Wolna od potrąceń jest kwota w wysokości:
  •  minimalnego wynagrodzenia za pracę, przysługującego pracownikom zatrudnionym w pełnym wymiarze czasu pracy, po odliczeniu składek na ubezpieczenia społeczne oraz zaliczki na podatek dochodowy od osób fizycznych - przy potrącaniu należności na rzecz pracodawcy,
  •  80 proc. kwoty - przy potrącaniu innych należności niż na rzecz pracodawcy.
PRZYKŁAD:
PORĘCZENIE KREDYTU
Zatrudniona na podstawie umowy o pracę pracownica poręczyła swojemu bratu kredyt. Brat zaprzestał spłaty kredytu i bank wysłał pismo do zatrudniającego pracownicę o dokonywanie potrąceń z jej wynagrodzenia za pracę. Gdy pracodawca otrzymał pismo z banku, poinformował o tym pracownicę i potrącił z jej wynagrodzenia 500 zł. Pracownica początkowo nie protestowała, ale gdy dowiedziała się, że pracodawca nie powinien dokonywać potrąceń z jej wynagrodzenia bez jej zgody, wystąpiła o zwrot bezpodstawnie pobranych kwot. Pracodawca odmówił, uzasadniając swoje stanowisko tym, że wezwał pracownicę na rozmowę, w której nie zaprzeczyła, że jest poręczycielem, nie protestowała przed dokonaniem potrąceń, a przez to w sposób dorozumiany wyraziła zgodę. Zdaniem sądu, pracodawca nie mógł dokonać potrącenia z wynagrodzenia pracownicy kwoty na poczet spłaty kredytu, który poręczyła, i wobec tego pracownica może żądać zwrotu bezpodstawnie pobranych kwot wraz z odsetkami. Warunkiem niezbędnym do dokonania potrącenia jest bowiem zgoda pracownika wyrażona na piśmie.
PRZYKŁAD:
SPŁATA POŻYCZKI
Pracownik otrzymał z zakładowego funduszu świadczeń socjalnych pożyczkę, na cele mieszkaniowe. W umowie pożyczki wyraził zgodę na dokonywanie z jego wynagrodzenia potrąceń na spłatę tej pożyczki. Pracodawca może potrącić tylko taką kwotę pożyczki, aby kwota wypłacana pracownikowi po dokonaniu potrącenia nie była niższa niż kwota minimalnego wynagrodzenia po odliczeniu składek na ubezpieczenia społeczne i zaliczek na podatek dochodowy od osób fizycznych.
EWA DRZEWIECKA
gp@infor.pl
PODSTAWA PRAWNA
■ Art. 87 par. 1 i 7, art. 91, art. 282 par. 1, art. 300 ustawy z 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 1998 r. nr 21, poz. 94 z późn. zm.).