Urlop macierzyński przysługuje pracownicy bez względu na posiadany staż pracy, rodzaj umowy o pracę oraz wymiar czasu pracy. W określonych przypadkach z urlopu może też skorzystać pracownik.
Wymiar urlopu macierzyńskiego zależy od tego, czy kobieta rodzi dziecko po raz pierwszy, czy też po raz kolejny oraz od tego czy rodzi się jedno, czy też więcej dzieci przy jednym porodzie. Przy pierwszym porodzie urlop macierzyński wynosi 18 tygodni, a przy każdym następnym 20 tygodni. W przypadku porodu wielorakiego (bliźnięta, trojaczki itd.) przysługuje 28-tygodniowy urlop.
Z 20-tygodniowego urlopu macierzyńskiego również przy pierwszym porodzie korzysta pracownica, która wychowuje dziecko przysposobione lub która przyjęła dziecko na wychowanie jako rodzina zastępcza. Podkreślić trzeba, że gdy rodzina ma tylko charakter pogotowia rodzinnego pracownica nie może korzystać z dłuższego o dwa tygodnie urlopu macierzyńskiego.
Macierzyński przed porodem
Co najmniej dwa tygodnie urlopu macierzyńskiego mogą przypadać przed przewidywaną datą porodu. Jeżeli pracownica zdecyduje się na korzystanie z urlopu macierzyńskiego jeszcze przed urodzeniem dziecka, wówczas po porodzie przysługuje jej pozostała część urlopu niewykorzystana przed porodem aż do wyczerpania pełnego wymiaru. Oznacza to, że jeżeli pracownica, która urodziła pierwsze dziecko, wystąpi z wnioskiem o urlop macierzyński na dwa tygodnie przed porodem, to po porodzie będzie miała prawo do 16 tygodni tego urlopu.
PRZYKŁAD: URLOP PRZED PORODEM
Pracownica urodziła drugie dziecko przed przewidywaną datą porodu i nie wykorzystała, mimo że tak planowała, urlopu macierzyńskiego przed porodem. Pracodawca stwierdził, że przysługuje jej urlop w wymiarze 18 tygodni. W przedstawionej sytuacji twierdzenie pracodawcy nie ma uzasadnienia w przepisach. Pracownicy przysługuje urlop w wymiarze 20 tygodni. W myśl art. 180 par. 3 k.p. prawo do wykorzystania dwóch tygodni urlopu macierzyńskiego przed porodem zależy wyłącznie od pracownicy. Oznacza to, że pracodawca nie może nakazać wykorzystania części urlopu przed przewidywaną datą porodu.
Skrócenie urlopu
Pracownica może zrezygnować z określonej części urlopu macierzyńskiego. Jej decyzja w tej sprawie nie ma jednak charakteru autonomicznego. Skuteczność takiej decyzji zależy bowiem od tego, czy pracownik - ojciec wychowujący dziecko wystąpi z wnioskiem o wykorzystanie całej pozostałej części urlopu.
PRZYKŁAD: WARUNKI REZYGNACJI Z CZĘŚCI URLOPU
Pracownica jest zatrudniona, tak jak jej mąż i ojciec jej dwójki dzieci, na podstawie umowy o pracę. Urodziła drugie dziecko, zatem przysługuje jej urlop macierzyński w wymiarze 20 tygodni. Chce ona skrócić okres urlopu po wykorzystaniu 14 tygodni. Aby wrócić do pracy po tym okresie, musi najpóźniej na siedem dni przed przystąpieniem do pracy złożyć pracodawcy pisemny wniosek w sprawie rezygnacji z części urlopu macierzyńskiego. Do wniosku musi dołączyć zaświadczenie wystawione przez pracodawcę jej męża potwierdzające termin rozpoczęcia urlopu macierzyńskiego, wskazany przez męża we wniosku o udzielenie urlopu, przypadający bezpośrednio po terminie rezygnacji z części urlopu macierzyńskiego.
Pracownica może zrezygnować z części urlopu macierzyńskiego po wykorzystaniu po porodzie co najmniej 14 tygodni tego urlopu. W takim przypadku niewykorzystanej części urlopu macierzyńskiego udziela się pracownikowi - ojcu wychowującemu dziecko, na jego pisemny wniosek.
Z powyższego wynika, że z urlopu macierzyńskiego może skorzystać ojciec, który ma faktyczną możliwość sprawowania opieki nad dzieckiem - nie może on w tym czasie przebywać np. za granicą, mieszkać z dala od dziecka z powodu rozwodu czy separacji albo być pozbawionym władzy rodzicielskiej albo mieć ją zawieszoną.
Przesunięcie terminu
Urlop macierzyński powinien być w zasadzie okresem nieprzerwanym. Przesunięcie go na inny termin jest wyjątkowo dopuszczone, gdy dziecko wymaga opieki szpitalnej. Dla przerwania urlopu nie ma znaczenia, jaka przyczyna spowodowała konieczność przebywania dziecka w szpitalu - czy były to powikłania poporodowe, czy też choroba, która wywiązała się już po urodzeniu.
PRZYKŁAD: URLOP PO WYJŚCIU ZE SZPITALA
Pracownica zatrudniona na podstawie umowy o pracę urodziła pierwsze dziecko. Z uwagi, że urodziła je zbyt wcześnie musiało ono zostać w szpitalu przez ponad cztery miesiące. W takiej sytuacji, aby prawie cały urlop macierzyński (18 tygodni) nie przypadł na okres pobytu w szpitalu jej dziecka, może ona, po wykorzystaniu co najmniej ośmiu tygodni tego urlopu, wrócić do pracy. Podkreślić trzeba, że pracodawca ma obowiązek dopuścić pracownicę do pracy w okresie przebywania jej dziecka w szpitalu. Pozostałą część tego urlopu pracownica będzie mogła wykorzystać w terminie późniejszym - po wyjściu dziecka ze szpitala.
Pracownica może wnioskować, po wykorzystaniu po porodzie ośmiu tygodni urlopu macierzyńskiego, o udzielenie pozostałej części tego urlopu w późniejszym terminie - bezpośrednio po zakończeniu pobytu dziecka w szpitalu. Do wniosku składanego do pracodawcy musi dołączyć zaświadczenie lekarskie potwierdzające fakt hospitalizacji dziecka.
Kiedy krótszy urlop
Urlop w wymiarze niższym niż określony na wstępie ma matka, która rezygnuje z wychowywania dziecka i oddaje je innej osobie w celu przysposobienia lub do domu małego dziecka. Chodzi o całkowitą, trwałą rezygnację z wychowania dziecka. Przejściowe powierzenie dziecka na przykład z ważnych powodów osobistych członkowi swojej rodziny nie powoduje skrócenia urlopu. Urlop zostanie jednak skrócony, gdy na przykład sąd rodzinny pozbawi matkę władzy rodzicielskiej. W takim przypadku matka w sposób świadomy i zawiniony zrezygnowała z wychowania dziecka.
PRZYKŁAD: MINIMALNY OKRES URLOPU
Pracownica urodziła piąte dziecko i postanowiła oddać je do adopcji zaraz po urodzeniu. Mimo rezygnacji z wychowania dziecka i oddania go innej osobie w celu przysposobienia będzie jej przysługiwał urlop macierzyński przez osiem tygodni po porodzie. Zasada jest bowiem taka, że okres ośmiu tygodni po porodzie stanowi w każdym przypadku minimalny okres urlopu macierzyńskiego.
W przypadku rezygnacji z wychowania dziecka jego matce nie przysługuje część urlopu macierzyńskiego przypadająca po dniu oddania dziecka. Jednakże urlop macierzyński takiej osoby po porodzie nie może wynosić mniej niż osiem tygodni.
Z krótszego urlopu może też skorzystać pracownica w razie urodzenia martwego dziecka lub jego zgonu przed upływem ósmego tygodni życia. Wówczas urlop macierzyński przysługuje w wymiarze ośmiu tygodni po porodzie. Jednak urlop ten nie może zakończyć się wcześniej niż siedem dni od dnia śmierci dziecka. Jeżeli dziecko umrze po upływie ośmiu tygodni życia, pracownica zachowuje prawo do urlopu macierzyńskiego przez siedem dni od dnia zgonu. Trzeba zaznaczyć, że gdy przy jednym porodzie przyszło na świat więcej niż jedno dziecko, urlop macierzyński przysługuje w wymiarze stosownym do liczby dzieci pozostałych przy życiu.
Ojciec na urlopie
Choć urlop macierzyński przysługuje generalnie kobiecie, mężczyzna też może z niego skorzystać. Pracownik - ojciec wychowujący dziecko ma prawo do urlopu w razie rezygnacji z części urlopu macierzyńskiego przez matkę. Zasady skorzystania z tego urlopu przedstawiliśmy wyżej.
Ponadto pracownik - ojciec wychowujący dziecko ma prawo do urlopu macierzyńskiego w razie śmierci matki jego dziecka. W takiej sytuacji przysługuje mu urlop w wymiarze niewykorzystanym przez pracownicę - matkę dziecka.
Przysposobienie dziecka
Zarówno pracownikowi, jak i pracownicy przysługuje, w razie przyjęcia dziecka na wychowanie, prawo do urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego. Urlop ten przysługuje pod warunkiem przyjęcia dziecka na wychowanie i wystąpienia do sądu opiekuńczego z wnioskiem o wszczęcie postępowania w sprawie przysposobienia lub przyjęcia dziecka na wychowanie jako rodzina zastępcza, z wyjątkiem rodziny zastępczej zawodowej niespokrewnionej z dzieckiem.
Wymiar tego urlopu wynosi 18 tygodni, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez dziecko siódmego roku życia, a w przypadku dziecka, wobec którego podjęto decyzję o odroczeniu obowiązku szkolnego, nie dłużej niż do ukończenia przez nie dziesiątego roku życia.
Gdy natomiast pracownik przyjął dziecko w wieku do siódmego roku życia, a w przypadku dziecka, wobec którego podjęto decyzję o odroczeniu obowiązku szkolnego, do dziesiątego roku życia, ma prawo do ośmiu tygodni urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego.
Zasiłek macierzyński
Za czas urlopu macierzyńskiego i urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego przysługuje zasiłek macierzyński. Wynosi on 100 proc. podstawy wymiaru zasiłku. Bardzo ogólnie mówiąc podstawę wymiaru zasiłku stanowi przeciętne miesięczne wynagrodzenie pracownika za okres 12 miesięcy kalendarzowych poprzedzających miesiąc, w którym korzysta on z tego zasiłku.
PRZYKŁAD: ZASIŁEK PO USTANIU ZATRUDNIENIA
Umowa o pracę z pracownicą zatrudnioną na czas określony uległaby rozwiązaniu po upływie czwartego miesiąca ciąży. Z mocy prawa umowa ta zostanie przedłużona do dnia porodu. Mimo że nie będzie ona korzystała z urlopu macierzyńskiego, który przysługuje tylko pracownikom, będzie jej przysługiwał zasiłek macierzyński. Wynika to z art. 30 ust. 4 ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa.
Krąg osób uprawnionych do zasiłku jest znacznie szerszy niż uprawnionych do urlopu macierzyńskiego. Świadczenie to przysługuje bowiem nie tylko pracownikom, ale także innym osobom, które obowiązkowo albo dobrowolnie podlegają ubezpieczeniu chorobowemu (np. osobom prowadzącym działalność gospodarczą, zleceniobiorcom). W pewnych przypadkach zasiłek przysługuje również po ustaniu ubezpieczenia chorobowego, np. pracownicy zwolnionej z pracy z powodu ogłoszenia likwidacji lub upadłości pracodawcy.
PRZYKŁAD: PO MACIERZYŃSKIM WYPOCZYNKOWY
Pracownica korzysta z urlopu macierzyńskiego. Z uwagi, że jej dziecko choruje, chce się nim opiekować jak najdłużej. Dlatego po urlopie macierzyńskim chciałaby wykorzystać część urlopu wypoczynkowego. Nie wie, czy pracodawca się na to zgodzi, gdyż inaczej zaplanowała swój urlop, gdy sporządzany był plan urlopów. Pracownica ma prawo wykorzystać po urlopie macierzyńskim urlop wypoczynkowy. Pracodawca ma obowiązek jej go udzielić. W stosunku do urlopu wypoczynkowego udzielanego na wniosek pracownika bezpośrednio po urlopie macierzyńskim nie ma zastosowania zasada udzielanie urlopów na podstawie planu urlopów. Obowiązek udzielenia urlopu wypoczynkowego bezpośrednio po urlopie macierzyńskim wynika z art. 163 par. 3 kodeksu pracy. Uprawnienie przysługuje także pracownikowi - ojcu wychowującemu dziecko, który korzysta z urlopu macierzyńskiego.
Ważne!
Przy udzielaniu urlopu macierzyńskiego i urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego tydzień urlopu odpowiada siedmiu dniom kalendarzowym. Jeżeli pracownica nie korzysta z urlopu przed przewidywaną datą porodu, pierwszym dniem jej urlopu jest dzień porodu
MONIKA BUGAJ-WOJCIECHOWSKA
Podstawa prawna
■ Art. 180-184 ustawy z 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 1998 r. nr 21, poz. 94 z późn. zm.).
■ Art. 29-31 ustawy z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (t.j. Dz.U. z 2005 r. nr 31, poz. 267 z późn. zm.).