Dbałość o kwalifikacje zawodowe jest sprawą samego pracownika. Niekiedy jednak w interesie pracodawcy jest, aby wziął na siebie obowiązek zmiany kwalifikacji pracownika i pomógł mu w zdobyciu nowych umiejętności w pracy.

Przepisy prawa praca nakładają na pracodawcę generalny obowiązek ułatwiania pracownikom podnoszenia kwalifikacji zawodowych. Chodzi tu jednak o sytuacje, gdy sami pracownicy wykazują inicjatywę podnoszenia swoich umiejętności. Wówczas pracodawca powinien tworzyć przyjazny klimat dla uczących się podwładnych. Niekiedy jednak zmiana kwalifikacji zawodowych pracownika może leżeć w interesie pracodawcy i to on będzie wówczas zainteresowany jego przekwalifikowaniem. Może dotyczyć to różnych sytuacji wynikających z potrzeb firmy, np. konieczna jest reorganizacja lub zmiana branży. Przekwalifikowanie pracownika może także mieć na celu poprawienie jego zdolności do pracy lub ograniczenie zwolnień grupowych.

Samodzielne działanie pracownika

Pojęcie kwalifikacji zawodowych nie zostało w kodeksie zdefiniowane, a dodatkowo można mu przypisać wiele znaczeń. Mogą bowiem one oznaczać zarówno formalne wykształcenie pracownika, jak i posiadane przez niego faktyczne lub praktyczne umiejętności. Na ogół kwalifikacje zawodowe wymagane do wykonywania określonej pracy lub zajmowania określonego stanowiska ustalane są w aktach zakładowych oraz przepisach szczególnych. Pracodawca nie jest zobligowany szkolić pracowników, lecz tylko ułatwiać im podnoszenie kwalifikacji zawodowych, jeżeli oni sami wykazują taką inicjatywę. Oznacza to, że pracownik nie może domagać się od pracodawcy prowadzenia konkretnych szkoleń, doskonalenia jego umiejętności w pracy czy organizowania wskazanych przez niego kursów (przykład 1).

PRZYKŁAD 1 PRACOWNIK NIE MOŻE DOMAGAĆ SIĘ SZKOLENIA Pracownik domaga się od pracodawcy zorganizowania szkolenia obsługi komputera, aby w ten sposób zwiększyć swoje szanse na awans zawodowy. Kodeksowy obowiązek pracodawcy ułatwiania pracownikom podnoszenia kwalifikacji zawodowych nie oznacza, że poszczególny pracownik może domagać się od niego zorganizowania i udziału w konkretnym szkoleniu, mającym polepszyć jego pozycję zawodową w firmie. To sam pracownik powinien być zainteresowany podwyższaniem swoich kwalifikacji, a w związku z tym przejawiać w tym kierunku odpowiednią inicjatywę i zaangażowanie. Powinnością pracodawcy jest natomiast tylko ułatwienie mu podnoszenia kwalifikacji zawodowych, jeżeli on sam wykazuje taką inicjatywę.

Z drugiej jednak strony, trudno byłoby zaprzeczyć, że szkolenie pracowników jest także w interesie pracodawcy i często staje się jednym z istotniejszych elementów polityki kadrowej w firmie. Dlatego sam pracodawca z reguły przejawia w tym zakresie duże zainteresowanie i dba o wyszkolenie swojego personelu.

W czasie reorganizacji firmy

Rynek dyktuje różne warunki, z którymi muszą liczyć się także pracodawcy. Niekiedy powstaje więc konieczność reorganizacji firmy czy na przykład częściowej zmiany branży. Pracodawca, który ma sprawdzoną kadrę, nie musi jej zmieniać wskutek zmian w firmie, ale może pomóc pracownikom dostosować się do nowej sytuacji. Najczęściej więc dochodzi do przekwalifikowania pracowników właśnie w takich sytuacjach. Jeżeli bowiem zmiany w firmie wymagają uzupełnienia lub zmiany kwalifikacji niektórych pracowników, pracodawca sam wykazuje inicjatywę w tym zakresie. W zależności od potrzeb i rodzaju potrzebnych kwalifikacji, może on zapewnić przeszkolenie we własnym zakresie albo skierować pracowników na odpowiednie kursy lub szkolenia (przykład 2).

PRZYKŁAD 2 GDY MOŻLIWE jest PRZEKWALIFIKOWANIE Pracodawca zamierza zreorganizować zakład, powiększając liczbę stanowisk kasjerskich i obsługi klienta, a zmniejszając zaplecze magazynowe. Pracownicy zatrudnieni dotychczas w magazynach nie posiadają kwalifikacji potrzebnych do objęcia nowych stanowisk, szczególnie w zakresie obsługi programów komputerowych i kasy fiskalnej. Zmieniając strukturę stanowiskową w zakładzie, pracodawca może rozważyć potrzebę przekwalifikowania niektórych pracowników. W omawianej sytuacji dotyczyć to będzie pracowników magazynowych, których stanowiska będą redukowane. Może on bowiem wysłać ich na odpowiednie kursy z obsługi komputera i kasy fiskalnej, tak by mogli podjąć pracę na nowych stanowiskach.

Przekwalifikowanie pracownika może wynikać także z doraźnych potrzeb firmy. Nie zawsze bowiem musi chodzić o zmiany na dużą skalę. Niekiedy dotyczyć to może pojedynczych przypadków. Przykładem może być sytuacja, kiedy jeden z pracowników zachoruje i istnieje duże prawdopodobieństwo, że uzyska prawo do renty, a pracodawca chciałby przygotować na zastępstwo innego pracownika.

W razie zwolnień grupowych

Pracodawca, który planuje zwolnienia grupowe, powinien w pierwszej kolejności poszukiwać rozwiązań mniej dolegliwych dla pracowników. Dotyczy to przede wszystkim pracodawców zatrudniających co najmniej 20 pracowników, do których ma zastosowanie ustawa z dnia 13 marca 2003 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników (Dz.U. nr 90, poz. 844 z późn. zm.). Ustawa ta wprowadza bowiem określoną procedurę dokonywania zwolnień grupowych, zobowiązując pracodawcę do konsultowania zamiaru zwolnień z działającą u niego organizacją związkową, a w razie jej braku z przedstawicielem pracowników wyłonionym w trybie przyjętym w zakładzie. Konsultacje mają m.in. ustalić, czy nie ma innych sposobów rozwiązania trudnej sytuacji w zakładzie. Jednym z konsultowanych zagadnień są możliwości przekwalifikowania lub przeszkolenia zawodowego, a także uzyskania innego zatrudnienia przez zwolnionych pracowników. Przekwalifikowanie części kadry może bowiem ograniczyć rozmiary zwolnień grupowych i tym samym dać szanse pozostania w dotychczasowej pracy niektórym pracownikom. Z reguły dokonuje się tego, jeżeli istnieje możliwość zmiany struktury stanowiskowej w zakładzie lub organizacji pracy.

Pracownik traci kwalifikacje

Pracownik, wskutek różnych sytuacji życiowych, może utracić potrzebne kwalifikacje do wykonywania dotychczasowej pracy. Z reguły jest to dla pracodawcy sytuacja niedogodna, dlatego też przyjmuje się, że niezawiniona utrata uprawnień może być jedną z przyczyn uzasadniających wypowiedzenie umowy o pracę, w której eksponuje się prawo pracodawcy do prowadzenia polityki racjonalnego zatrudnienia. Pracodawca może jednak pozostawić takiego pracownika w firmie, pomagając mu w zdobyciu innych kwalifikacji. Także w innych przypadkach pracownik może utracić częściową zdolność do wykonywania dotychczasowej pracy. Nie ma przeszkód, aby pracodawca rozważał w takich sytuacjach przekwalifikowanie pracownika i powierzenie mu innej odpowiedniej pracy.

KIEDY PRZEKWALIFIKOWANIE Przekwalifikowanie pracownika może mieć miejsce wtedy, gdy: • pracownik utracił zdolność do wykonywania dotychczasowej pracy, a pracodawca chce mu powierzyć inną pracę odpowiednią dla jego stanu zdrowia, • dochodzi do zwolnień grupowych w zakładzie, a przekwalifikowanie pracowników stwarza możliwość ograniczenia tych zwolnień, • dochodzi do zmian w firmie, np. reorganizacji lub zmiany branży, powodujących konieczność zdobycia nowych kwalifikacji przez pracowników, • zachodzi potrzeba zatrudnienia pracownika na innym stanowisku pracy, które wymaga uzupełnienia lub zmiany jego kwalifikacji.