11 kwietnia 2007 r. weszło w życie rozporządzenie (WE) nr 561/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 15 marca 2006 r. w sprawie harmonizacji niektórych przepisów socjalnych odnoszących się do transportu drogowego. Oznacza to konieczność dokonania zmian również w polskim ustawodawstwie. W tym zakresie podjęte zostały prace nad zmianą ustawy o czasie pracy kierowców.

W dniu 11 kwietnia Sejm miał rozpoznawać poprawki Senatu do ustawy z dnia 7 marca 2007 r. o zmianie ustawy o czasie pracy kierowców i niektórych innych ustaw. Ustawa planowo miała wejść w życie w tym samym dniu co Dyrektywa, jednakże termin ten został przesunięty w związku z niezakończeniem prac legislacyjnych. W niniejszym artykule przedstawiamy regulacje dotyczące czasu pracy kierowców z uwzględnieniem zmian wskazanych w rozporządzeniu 561/2006 oraz zmian wprowadzonych ustawą z dnia 7 marca 2007 r.

Regulacje ustawowe

Ustawa o czasie pracy kierowców jest specyficznym aktem prawnym, który do swego zakresu włączył bezpośrednio tzw. umowę (AETR) (tj. umowę europejską dotyczącą pracy załóg pojazdów wykonujących międzynarodowe przewozy drogowe, sporządzoną w Genewie dnia 1 lipca 1970 r. – Dz.U. z 1999 r. nr 94, poz. 1086 i 1087 oraz rozporządzenie 561/2006. Określenie, jakie podmioty i w jakim zakresie są zobowiązane do stosowania ustawy o czasie pracy kierowców, wymaga łącznej analizy tych aktów prawnych.

Zakres zastosowania przepisów

W art. 1 ustawy o czasie pracy kierowców określono, iż regulacja odnosi się do kierowców zatrudnionych na podstawie stosunku pracy, a dodatkowo wykonujących przewóz drogowy. Artykuł ten został zmodyfikowany i obecnie przewóz drogowy jest zdefiniowany w sposób określony w rozporządzeniu 561/2006. Pojęcie pojazdu sprecyzowano poprzez wyróżnienie następujących pojazdów oraz ich zespołów: ■ pojazd silnikowy, tj. pojazd z własnym napędem, poruszający się po drogach, inny niż pojazdy stale poruszające się po szynach i zwykle używany do przewozu osób lub rzeczy, ■ ciągnik, tj. pojazd z własnym napędem, poruszający się po drogach, inny niż pojazd stale poruszający się po szynach i skonstruowany specjalnie do ciągnięcia, pchania lub poruszania przyczep, naczep, urządzeń lub maszyn, ■ przyczepę, tj. pojazd skonstruowany do sprzęgania go z pojazdem silnikowym lub ciągnikiem lub ■ naczepę, tj. przyczepa bez przedniej osi sprzęgana w taki sposób, że znaczna cześć jej ciężaru i ciężaru jej ładunku spoczywa na ciągniku lub pojeździe silnikowym. Tak więc pierwszym wyznacznikiem stosowania rozporządzenia 561/2006, jak i ustawy o czasie pracy kierowców, jest kwestia, czy dany przewóz możemy zakwalifikować jako przewóz drogowy w rozumieniu powyższego rozporządzenia. Stosowanie ustawy o czasie pracy kierowców oraz rozporządzenia nr 561/2006 wyłączone będzie co do zasady do wszelkich pojazdów szynowych (np. do maszynistów pociągów; jednakże o motorniczych tramwajów będziemy jeszcze wspominać), jak również do pojazdów wchodzących w zakres definicji, lecz poruszających się po drogach innych niż drogi publiczne (np. nie będzie przewozem drogowym poruszanie się ciągnikiem wyłącznie po drogach wewnętrznych oraz polach). Podmiotowo – ustawa o czasie pracy kierowców będzie miała zastosowanie do wszystkich osób pozostających w stosunku pracy i wykonujących tak zdefiniowany przewóz drogowy, choć w wielu przypadkach jej zastosowanie będzie ograniczone z uwagi na rodzaj prowadzonego pojazdu. Rozporządzenie to dotyczy nie tylko kierowców pozostających w stosunku pracy, lecz również innych kierowców (wykonujących przewóz w ramach własnych przedsiębiorstw lub samodzielnie na rzecz przedsiębiorców). Ogranicza ono jednak w znacznym stopniu swe zastosowanie pod względem przedmiotowym. Należy wziąć pod uwagę art. 2 rozporządzenia, który stanowi, że ma zastosowanie do przewozu drogowego: ■ rzeczy, gdy dopuszczalna masa całkowita pojazdów łącznie z przyczepą lub naczepą przekracza 3,5 tony; lub ■ osób, pojazdami skonstruowanymi lub trwale przystosowanymi i przeznaczonymi do przewozu więcej niż dziewięciu osób łącznie z kierowcą.

Wyłączenie stosowania przepisów

Z kolei art. 3 rozporządzenia określa, że nie ma ono zastosowania, jeżeli przewóz drogowy odbywa się: ■ pojazdami używanymi do przewozu osób w ramach przewozów regularnych, których trasa nie przekracza 50 km, ■ pojazdami o dopuszczalnej maksymalnej prędkości nie przekraczającej 40 km/h, ■ pojazdami będącymi własnością sił zbrojnych, służb obrony cywilnej, straży pożarnej i sił odpowiedzialnych za utrzymanie porządku publicznego, lub wynajmowanych przez nie bez kierowcy, gdy przewóz wykonywany jest w związku z zadaniami powierzonymi tym służbom i pozostaje pod ich kontrolą, ■ pojazdami używanymi w razie wypadków lub do prowadzenia działań ratunkowych, w tym pojazdami używanymi w niezarobkowym przewozie pomocy humanitarnej, ■ pojazdami specjalistycznymi używanymi do celów medycznych, ■ pojazdami specjalistycznymi pomocy drogowej poruszającymi się w promieniu 100 km od swej bazy, ■ pojazdami poddawanymi próbom drogowym do celów rozwoju technicznego lub w ramach napraw albo konserwacji oraz pojazdami nowymi lub przebudowanymi, które nie zostały jeszcze dopuszczone do ruchu, ■ pojazdami lub zespołami pojazdów o dopuszczalnej masie całkowitej nieprzekraczającej 7,5 tony używanymi do niezarobkowego przewozu rzeczy, ■ pojazdami użytkowymi o statusie pojazdów zabytkowych zgodnie z przepisami państwa członkowskiego, w którym są użytkowane, wykorzystywanymi do niezarobkowych przewozów osób lub rzeczy. Ustawa o czasie pracy kierowców co do zasady obejmuje wszelkich kierowców wykonujących przewóz drogowy, jeżeli tylko pozostają w stosunku pracy. Jednakże w odniesieniu do pojazdów wymienionych powyżej i wyłączonych spod regulacji rozporządzenia nr 561/2006 w znowelizowanym art. 22 wskazano, że nawet gdy kierowca pozostaje w stosunku pracy, nie będą mieć zastosowania zapisy o: ■ ograniczeniu przedłużenia czasu pracy do 60 godzin w tygodniu, jeżeli średni tygodniowy czas pracy nie przekroczy 48 godzin (wyłączenie stosowania art. 12 ust. 2 i 3), ■ obowiązkowej przerwie w czasie pracy po przepracowaniu 6 godzin (wyłączenie stosowania art. 13 ustawy), ■ ograniczeniu polegającym na możliwości pracy w danej dobie jedynie w wymiarze 10 godzin, w przypadku gdy praca jest wykonywana w porze nocnej przez co najmniej 4 godziny (wyłączenie art. 21), ■ uzyskaniu od kierowcy informacji o pozostawaniu w zatrudnieniu u innego pracodawcy i jego wymiarze lub o niepozostawaniu w zatrudnieniu (wyłączenie art. 24 ust. 2). Oznacza to, że jeżeli pracodawca zatrudnia pracowników, którzy prowadzą pojazdy o masie całkowitej nieprzekraczającej 3,5 tony bądź służące do przewozu mniej niż dziewięciu osób, to również musi stosować przepisy ustawy o czasie pracy kierowców w zakresie niewymienionym powyżej (przykład 1).

PRZYKŁAD 1 Równoważny czas pracy Ustawa będzie miała zastosowanie w zakresie dopuszczalności przedłużenia dobowego wymiaru czasu pracy w systemie równoważnego czasu pracy maksymalnie do 10 godzin w odniesieniu do kierowców pozostających w stosunku pracy i zatrudnionych w transporcie drogowym.

ENCYKLOPEDIA PRAWA


Przewóz drogowy – oznacza każdą podróż odbywaną w całości lub części po drogach publicznych przez pojazd, z ładunkiem lub bez, używany do przewozu osób lub rzeczy.

Nowelizacja art. 22 ustawą z dnia 7 marca 2007 r. polega na uwzględnieniu w katalogu pojazdów wyłączających stosowanie wskazanych przepisów również pojazdów wymienionych w umowie AETR. W większości zakres wyłączeń pokrywa się z pojazdami wymienionymi w rozporządzeniu, ponadto wskazuje się tam m.in. pojazdy, których maksymalna prędkość dopuszczalna nie przekracza 30 km/godz., pojazdy przewożące wyposażenie cyrkowe i wesołych miasteczek. Przy omawianiu wyłączeń przedmiotowych należy zwrócić uwagę na fakt, że państwa członkowskie mogą zastosować odpowiednią ochronę do kierowców pojazdów, którzy wykonują przewóz drogowy pojazdami używanymi do przewozu osób w ramach przewozów regularnych, których trasa nie przekracza 50 km. Ustawa zmieniająca z dnia 7 marca 2007 r. przewiduje wprowadzenie ochrony dla tej kategorii kierowców, o czym będzie mowa w dalszej części artykułu. W tym miejscu należy jedynie zaznaczyć, że rozszerzenie ochrony dotyczy również kierowców niebędących pracownikami, a wykonujących przewóz regularny na trasie do 50 km. Co do określenia terytorium, na którym ma się odbywać przewóz – ustawa nie normuje tego problemu wprost, lecz jej postanowienia mają nie naruszać postanowień rozporządzenia nr 561/2006 oraz umowy AETR. Rozporządzenie stosuje się, niezależnie od kraju rejestracji pojazdu, do przewozu drogowego wykonywanego: ■ wyłącznie na terytorium Wspólnoty oraz ■ pomiędzy Wspólnotą, Szwajcarią i państwami będącymi stronami umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym. W miejsce rozporządzenia nr 561/2006 należy stosować umowę AETR, jeżeli międzynarodowy transport drogowy wykonywany jest w części poza wskazanymi powyżej obszarami, jeżeli tylko pojazd jest zarejestrowany w Polsce lub innym kraju Wspólnoty albo strony umowy AETR (przykład 2).

PRZYKŁAD 2 Przewóz w krajach niebędących członkami UE W przypadku wykonywania przewozu przez pojazd zarejestrowany w Polsce, częściowo na obszarze np. Chorwacji lub Monako, zastosowanie będzie miała umowa AETR w miejsce rozporządzenia nr 561/2006, z zachowaniem jednak głównych przepisów rozporządzenia.

Elastyczność czasu pracy

Przechodząc do omówienia regulacji szczegółowych przepisów odnoszących się do czasu pracy kierowców, należy wskazać na kilka wyznaczników ograniczających elastyczność pracodawcy w organizowaniu pracy kierowcy. Czynniki ograniczające elastyczność, mające na celu ochronę pracy kierowców, a jednocześnie poprawę bezpieczeństwa na drogach sprowadzają się do: ograniczeń związanych z czasem pracy kierowcy, czasem prowadzenia pojazdu, wprowadzaniem obowiązkowych przerw i odpoczynków dobowego i tygodniowego, jak również specyficzną regulacją dyżuru kierowcy. Wprowadzenie regulacji ochronnych jest połączone z szeroką możliwością ich weryfikacji. Dzięki licznym obowiązkom rejestracyjnym i ewidencyjnym prawidłowość zastosowania regulacji jest sprawdzalna i możliwe jest egzekwowanie stosowania tych przepisów. W pierwszej kolejności zostaną omówione ogólne regulacje, a w dalszej przepisy odnoszące się do kierowców wykonujących przewozy regularne wykonywane na trasach nie przekraczających 50 km.

Jaki czas pracy

Czasem pracy kierowcy jest czas od rozpoczęcia do zakończenia pracy, która obejmuje wszystkie czynności związane z wykonywaniem przewozu drogowego, w szczególności: ■ prowadzenie pojazdu, ■ załadowywanie i rozładowywanie oraz nadzór nad załadunkiem i wyładunkiem, ■ nadzór oraz pomoc osobom wsiadającym i wysiadającym; ■ czynności spedycyjne, ■ obsługę codzienną pojazdów i przyczep, ■ inne prace podejmowane w celu wykonania zadania służbowego lub zapewnienia bezpieczeństwa osób, pojazdu i rzeczy, ■ niezbędne formalności administracyjne, ■ utrzymanie pojazdu w czystości. Czasem pracy kierowcy jest również czas poza przyjętym rozkładem czasu pracy, kiedy kierowca pozostaje na swoim stanowisku pracy w gotowości do wykonywania pracy, w szczególności podczas oczekiwania na załadunek lub rozładunek, których przewidywany czas trwania nie jest znany kierowcy przed wyjazdem albo przed rozpoczęciem danego okresu. Do czasu pracy kierowcy wlicza się również przerwę w pracy trwającą 15 minut, którą pracodawca jest obowiązany wprowadzić, jeżeli dobowy wymiar czasu pracy kierowcy wynosi co najmniej 6 godzin. Ustawa wprost wyłącza pewne okresy z wliczania ich do czasu pracy kierowcy. I tak nie wlicza się: ■ czasu dyżuru, jeżeli podczas dyżuru kierowca nie wykonywał pracy, ■ nieusprawiedliwionych postojów w czasie prowadzenia pojazdu, ■ dobowego nieprzerwanego odpoczynku, ■ przerwy w pracy, jeżeli kierowcę obowiązuje przerywany system czasu pracy. W tym zakresie nowelizacja ustawy z dnia 7 marca 2007 r. nie zmieniła rozumienia podstawowych pojęć, koniecznych do rozliczenia czasu pracy. Należy podkreślić zatem, iż nawet jeżeli dyżur przypada w trakcie wykonywania obowiązków służbowych, to okres ten nie będzie podlegał wliczeniu do czasu pracy, jeżeli w tym czasie kierowca nie wykonywał pracy. Nie zmieniło się również uregulowanie ogólnych zasad ustalania czasu pracy kierowców i wprowadzania systemów czasu pracy. Zasadą jest, że czas pracy kierowcy nie może przekraczać 8 godzin na dobę i przeciętnie 40 godzin w przeciętnie pięciodniowym tygodniu pracy, w przyjętym okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym 4 miesięcy. Dopuszczalne jest również wprowadzenie systemu równoważnego czasu pracy z przedłużeniem dobowego wymiaru czasu pracy do 10 godzin w transporcie drogowym oraz do 12 godzin w innych przypadkach. Tygodniowy czas pracy kierowcy, łącznie z godzinami nadliczbowymi, nie może przekraczać przeciętnie 48 godzin w przyjętym okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym 4 miesięcy. Tygodniowy czas pracy może być przedłużony do 60 godzin, jeżeli średni tygodniowy czas pracy nie przekroczy 48 godzin w przyjętym okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym 4 miesięcy. Wskazany powyżej wymiar czasu pracy określony obowiązuje także kierowcę zatrudnionego u więcej niż jednego pracodawcy, stąd niezmiernie istotne jest dopełnienie obowiązku pracodawcy polegającego na uzyskaniu od kierowcy oświadczenia na piśmie o wymiarze zatrudnienia albo o niepozostawaniu w zatrudnieniu u innego pracodawcy (art. 24 pkt 2 ustawy o czasie pracy kierowców). Przy ewentualnym przedłużaniu czasu pracy, zarówno poprzez wprowadzenie systemów czasu pracy o przedłużonym dobowym czasie pracy, jak i w przypadku zaistnienia godzin nadliczbowych, należy mieć na uwadze regulacje dotyczące czasu prowadzenia pojazdu – wyszczególnione w rozporządzeniu nr 561/2006, a te zmieniły się w odniesieniu do poprzednio obowiązujących regulacji rozporządzenia 3280/84 (przykład 3).

PRZYKŁAD 3 Przerwa pokrywająca się z dyżurem Jeżeli pracownik ma ustalony czas pracy od godziny 6.00 do godziny 16.00, a w trakcie tego okresu ma zapewnioną przerwę w wymiarze 45 minut w zakresie 30 minut pokrywającą się z dyżurem, to jego czas pracy tego dnia będzie wynosił nie 10, a jedynie 9,5 godziny.

Czas prowadzenia pojazdu

Podczas gdy ustawa reguluje obowiązki pracodawcy i pracownika poprzez wskazanie czasu pracy, rozporządzenie nr 561/2006 odnosi się do czasu prowadzenia pojazdu, który oznacza czas trwania czynności prowadzenia pojazdu zarejestrowany automatycznie lub półautomatycznie przez urządzenia rejestrujące bądź też ręcznie w określonych wypadkach. Dzienny czas prowadzenia pojazdu, czyli łączny czas prowadzenia pojazdu od zakończenia jednego dziennego okresu odpoczynku do rozpoczęcia następnego dziennego okresu odpoczynku lub pomiędzy dziennym okresem odpoczynku a tygodniowym okresem odpoczynku, jest uregulowany w ten sposób, że dzienny czas prowadzenia pojazdu nie może przekroczyć 9 godzin. Jednakże może zostać przedłużony do 10 godzin nie częściej niż dwa razy w tygodniu. Tydzień – na potrzeby rozliczania czasu pracy oraz czasu prowadzenia pojazdu – należy rozumieć jako okres przypadający od godziny 0.00 w poniedziałek, a zakończony o godzinie 24.00 w niedzielę. Tygodniowy czas prowadzenia pojazdu nie może przekroczyć 56 godzin i nie może skutkować przekroczeniem maksymalnego tygodniowego czasu pracy ustalonego w Dyrektywie 2002/15/WE. W przepisach tych wskazano, że maksymalny tygodniowy czas pracy może być przedłużony do 60 godzin jedynie wówczas, gdy w ciągu czterech miesięcy nie została przekroczona średnia 48 godzin na tydzień. Jak widać, Dyrektywa 2002/15 WE powraca do regulacji czasu pracy w miejsce regulacji czasu prowadzenia pojazdu. Jest jednak zbieżna z zapisami ustawy o czasie pracy kierowców. Rozporządzenie wprowadziło dodatkową regulację odnoszącą się do czasu prowadzenia na przełomie dwóch tygodni. Ustalono, że łączny czas prowadzenia pojazdu w ciągu dwóch kolejnych tygodni nie może przekroczyć 90 godzin.

Odpoczynek przy przewozach regularnych

Ustawa o czasie pracy kierowców stanowi, że po sześciu kolejnych godzinach pracy kierowcy przysługuje przerwa przeznaczona na odpoczynek w wymiarze nie krótszym niż 30 minut, w przypadku gdy liczba godzin pracy nie przekracza 9 godzin, oraz w wymiarze nie krótszym niż 45 minut, w przypadku gdy liczba godzin pracy wynosi więcej niż 9 godzin. Przerwa może być dzielona na okresy krótsze trwające co najmniej 15 minut każdy, wykorzystywane w trakcie sześciogodzinnego czasu pracy lub bezpośrednio po tym okresie. Ustawa z dnia 7 marca 2007 r. zmieniła art. 13 ust. 2 usuwając z niego szereg odwołań, lecz zmiany mają jedynie charakter poprawek redakcyjnych. Nadal bowiem obowiązuje regulacja, iż obowiązkowe przerwy ulegają skróceniu o przerwę w pracy trwającą 15 minut, którą pracodawca jest obowiązany wprowadzić, jeżeli dobowy wymiar czasu pracy kierowcy wynosi co najmniej 6 godzin. Regulacja rozporządzenia nr 561/2006 oraz umowa AETR uzupełnia regulację ustawową w zakresie obowiązkowych przerw. Rozporządzenie wskazuje, że po okresie prowadzenia pojazdu trwającym cztery i pół godziny kierowcy przysługuje ciągła przerwa trwająca co najmniej czterdzieści pięć minut, chyba że kierowca rozpoczyna okres odpoczynku. Przerwę tę może zastąpić przerwa długości co najmniej 15 minut, po której nastąpi przerwa długości co najmniej 30 minut, rozłożone w czasie w taki sposób, aby zachować zgodność z przepisami akapitu pierwszego. Umowa AETR również wprowadza obowiązek udzielenia 45-minutowej przerwy po 4,5 godzinie prowadzenia, ale można ją zastąpić przerwami trwającymi co najmniej 15 minut. Jeżeli pracownik ma wykorzystać przerwę w całości (bez podziału na 15-minutowe okresy) i rozpoczyna czas pracy łącznie z rozpoczęciem okresu prowadzenia pojazdu, to przerwa powinna nastąpić co najmniej po 4,5 godzinach, a nie dopiero po 6 godzinach. Dodatkowo, jeżeli pracownik prowadzi pojazd co najmniej 4,5 godziny, to mimo że łączny jego czas pracy nie przekroczy 9 godzin, to i tak będzie musiał wykorzystać 45 minut przerwy, a nie tylko 30 minut (przykład 4).

PRZYKŁAD 4 Obowiązkowa przerwa Pracownik ma zaplanowany czas pracy w danym dniu od godziny 6.00 do 14.00, a czas prowadzenia pojazdu zaczyna się o godzinie 7.00 (prowadzi go nieprzerwanie). Pracodawca jest zobowiązany zapewnić temu pracownikowi obowiązkową przerwę po 4,5 godzinach prowadzenia pojazdu. Przerwa wynosi 45 minut, bo pracownik prowadził pojazd 4,5 godziny. Przerwy pracodawca udziela od godziny 11.30 i obejmuje ona okres do 12.00, z uwagi na konieczność jej skrócenia o przerwę 15-minutową, wynikającą z k.p. Następnie od 12.00 do 12.15 trwa przerwa kodeksowa.

Odpoczynek dobowy i tygodniowy

W ustawie nowelizującej wprowadzono definicję dziennego okresu odpoczynku poprzez odwołanie się do rozporządzenia nr 561/2006. Zgodnie z art. 4 rozporządzenia dzienny okres odpoczynku oznacza dzienny okres, w którym kierowca może swobodnie dysponować swoim czasem i obejmuje: ■ regularny dzienny okres odpoczynku, który oznacza nieprzerwany odpoczynek trwający co najmniej 11 godzin. Alternatywnie, regularny dzienny okres odpoczynku można wykorzystać w dwóch częściach, z których pierwsza musi nieprzerwanie trwać co najmniej 3 godziny, a druga co najmniej 9 godzin oraz ■ skrócony dzienny okres odpoczynku, którym jest nieprzerwany odpoczynek trwający co najmniej 9 godzin, ale krócej niż 11 godzin. Zgodnie z regulacją rozporządzenia kierowca może mieć najwyżej trzy skrócone dzienne okresy odpoczynku pomiędzy dwoma tygodniowymi okresami odpoczynku. Co do zasady, ustawa nowelizująca odwołuje się jedynie do odpoczynku regularnego. Projekt nowelizacji przewidywał możliwość uwzględnienia skróconego okresu odpoczynku w stosunku do kierowców zatrudnionych przy przewozach regularnych do 50 km. Senat jednak, dążąc do rozwiązań zwiększających ochronę socjalną, wykluczył tę możliwość. Oprócz wprowadzenia nowej definicji dziennego odpoczynku dobowego, jego regulacja nie zmieniła się znacznie. Zgodnie z art. 14 ust. 1 ustawy o czasie pracy kierowców w każdej dobie kierowcy przysługuje prawo do co najmniej 11 godzin nieprzerwanego odpoczynku. Dobowy odpoczynek może być wykorzystany w pojeździe, jeżeli pojazd znajduje się na postoju i jest wyposażony w miejsce do spania. W zakresie regulacji odpoczynku dobowego nowością jest wyłączenie możliwości odbywania odpoczynku dobowego w pojeździe, jeżeli pojazd ten jest wyposażony w miejsce do spania w przypadkach przewozów regularnych na trasach do 50 km. W pozostałych przypadkach jest to dopuszczalne. Odnośnie do odpoczynku tygodniowego, utrzymano w ustawie zasadę, że w każdym tygodniu kierowcy przysługuje prawo do co najmniej 35 godzin nieprzerwanego odpoczynku oraz że nieprzerwany odpoczynek tygodniowy obejmuje odpoczynek dobowy przypadający w dniu, w którym kierowca rozpoczął odpoczynek tygodniowy. Wprowadzono jednakże możliwość skrócenia odpoczynku tygodniowego aż do 24 godzin. Dotyczy to przypadków, gdy pracownik jest zobowiązany do pracy w godzinach nadliczbowych w sytuacjach i zdarzeniach wymagających od kierowcy podjęcia działań dla ochrony życia lub zdrowia ludzkiego oraz mienia albo usunięcia awarii. Drugą sytuacją, kiedy można skrócić odpoczynek tygodniowy do 24 godzin, jest sytuacja zmiany pory wykonywania pracy przez kierowcę w związku z jego przejściem na inną zmianę zgodnie z ustalonym rozkładem czasu pracy. W rozporządzeniu nr 561/2006 wskazano, że w ciągu dwóch kolejnych tygodni kierowca powinien wykorzystać co najmniej dwa regularne tygodniowe okresy odpoczynku (obejmujące 45 godzin) lub jeden regularny tygodniowy okres odpoczynku i jeden skrócony tygodniowy okres odpoczynku trwający co najmniej 24 godziny. Skrócenie to należy jednak zrekompensować równoważnym odpoczynkiem wykorzystanym jednorazowo przed końcem trzeciego tygodnia następującego po danym tygodniu. Odpoczynek wykorzystywany jako rekompensata za skrócony tygodniowy okres odpoczynku wykorzystuje się łącznie z innym okresem odpoczynku trwającym co najmniej dziewięć godzin. Oznacza to, że nawet w sytuacji, gdy pracodawca planuje w rozkładzie przejście polegające na zmianie pory wykonywania pracy przez kierowcę i w związku z powyższym skraca okres odpoczynku tygodniowego do 24 godzin, a do pracownika stosuje się również przepisy rozporządzenia, to pracodawca jednocześnie musi zapewnić odpowiednią rekompensatę w postaci dodatkowego odpoczynku połączonego z odpoczynkiem co najmniej 9-godzinnym do końca trzeciego tygodnia (przykład 5).

PRZYKŁAD 5 Rekompensata za skrócenie odpoczynku Jeżeli pracodawca zaplanował w rozkładzie czasu pracy w jednym tygodniu pracę na pierwszą zmianę (6.00–14.00) w sobotę, to następnie może zaplanować pracę na zmianę drugą (14.00–22.00) w niedzielę (w przypadku pracy zmianowej dopuszczalna jest praca w niedziele). Odpoczynek tygodniowy jest zapewniony w ilości 24 godzin z soboty na niedzielę. Jednak za skrócenie odpoczynku musi nastąpić rekompensata i to w okresie do końca trzeciego tygodnia, w ilości godzin, o jaką został skrócony odpoczynek (tj. o 11 godzin w przypadku objęcia regulacją ustawową lub o 21 godzin w przypadku objęcia regulacją rozporządzenia).

Pełnienie dyżuru

Czasem dyżuru jest czas, w którym kierowca pozostaje poza normalnymi godzinami pracy w gotowości do wykonywania pracy wynikającej z umowy o pracę w zakładzie pracy lub w innym miejscu wyznaczonym przez pracodawcę. Do czasu dyżuru zalicza się obowiązkowe przerwy przeznaczone na odpoczynek. Oznacza to, że w okresie dyżuru możemy wyróżnić okres wliczany do czasu pracy – np. w sytuacji gdy pracownik wykonuje pracę w czasie dyżuru, jak i okres, którego nie wliczamy do czasu pracy, tj. okres obowiązkowej przerwy, pomniejszony o 15-minutową przerwę w pracy, którą pracodawca zobowiązany jest wprowadzić, jeżeli dobowy wymiar czasu pracy kierowcy wynosi co najmniej 6 godzin. Jak już wspomniano, czas dyżuru nie wlicza się do czasu pracy, jeżeli kierowca nie wykonywał w tym czasie pracy. Czas dyżuru nie może być wliczany również do przysługującego kierowcy dobowego nieprzerwanego odpoczynku, a zatem dobowy odpoczynek musi być czasem niepoświęconym zarówno na pracę, jak i na dyżurowanie przez kierowcę. Jeżeli kierowca pozostaje w pojeździe, który jest wyposażony w miejsce do spania, by wykorzystać swój dobowy odpoczynek, to oczywiście czas ten jest traktowany jako odpoczynek i nie może być zaliczony do czasu dyżuru. Ustawa nowelizująca nie zmieniła zasad wynagradzania pracownika kierowcy za czas pełnienia dyżuru. Co do zasady zatem, jeżeli kierowca pełni dyżur, to przysługuje mu czas wolny od pracy w wymiarze odpowiadającym długości dyżuru, a w razie braku możliwości udzielenia czasu wolnego – wynagrodzenie wynikające z jego osobistego zaszeregowania, określonego stawką godzinową lub miesięczną, a jeżeli taki składnik wynagrodzenia nie został wyodrębniony przy określaniu warunków wynagradzania – 60-proc. wynagrodzenia. Obowiązek udzielenia czasu wolnego ani rekompensaty pieniężnej nie dotyczy dyżuru pełnionego przez kierowcę w domu. Jeżeli natomiast u kierowcy okres pełnienia dyżuru pokrywa się z okresem obowiązkowej przerwy, bądź jeżeli jest to czas nieprzeznaczony na kierowanie pojazdem przez kierowcę, gdy pojazd jest prowadzony przez dwóch lub więcej kierowców, to wówczas za czas takiego dyżuru przysługuje wynagrodzenie w wysokości określonej w przepisach o wynagradzaniu obowiązujących u danego pracodawcy, nie niższe jednak niż w wysokości połowy wynagrodzenia jak za zwykły dyżur. W przekonaniu autora, jeżeli przepisy wewnętrzne pracodawcy o wynagrodzeniu nie przewidują takiego niższego wynagrodzenia, to należy przyjąć wynagrodzenie w pełnej wysokości (wynikającej ze stawki zaszeregowania lub 60 proc. wynagrodzenia, gdy taka stawka nie była wyróżniona).

Pozostawanie w dyspozycji

Oprócz czasu prowadzenia pojazdu, czasu dyżuru oraz czasu pracy, ustawa o czasie pracy kierowców wyróżnia dodatkowo okresy pozostawania do dyspozycji. Określenie to odnosi się do okresów, innych niż przerwy i czas odpoczynku, podczas których kierowca nie jest obowiązany pozostawać na stanowisku pracy kierowcy, będąc jednocześnie w gotowości do rozpoczęcia albo kontynuowania prowadzenia pojazdu albo wykonywania innej pracy. Okresy pozostawania do dyspozycji obejmują w szczególności czas, w którym kierowca towarzyszy pojazdowi transportowanemu promem lub pociągiem, czas oczekiwania na przejściach granicznych oraz w związku z ograniczeniami w ruchu drogowym. Ustawodawca przyjął fikcję prawną, że takie okresy pozostawania do dyspozycji poza rozkładem czasu pracy zalicza się do czasu dyżuru, ze wszelkimi konsekwencjami co do oddawania czasu wolnego za czas dyżuru, tudzież jego wynagradzania. Trzeba jednak zaznaczyć, że jeżeli takie okresy pozostawania w dyspozycji będą przypadały w czasie objętym rozkładem czasu pracy, to należy przyjąć, że jest to zwykły czas pracy, a nie czas dyżuru. Pracownik w takim przypadku spełnia wszelkie cechy pozostawania w czasie pracy (w gotowości do pracy i w dyspozycji pracodawcy) i nie ma podstaw, by rozciągać fikcję przyjętą przez ustawodawcę również na okres objęty rozkładem czasu pracy. Okresy pozostawania w dyspozycji mają szczególne znaczenie odnośnie do pracowników zatrudnionych w zadaniowym systemie czasu pracy. W przypadku bowiem, gdy kierowca, do którego stosuje się zadaniowy czas pracy, nie wypracował dobowego wymiaru czasu pracy, wówczas fikcyjnie zalicza się okresy pozostawania w dyspozycji do czasu pracy w wymiarze 8 godzin, a w pozostałym zakresie do czasu dyżuru. W przypadku pracownika zatrudnionego w zadaniowym systemie czasu pracy nie można bowiem definitywnie stwierdzić, kiedy wykonuje on pracę w ramach rozkładu, z uwagi na to, że pracownik sam organizuje sobie pracę i czas jej trwania w ramach wyznaczonych mu zadań.

Rozkład czasu pracy

Ustawa nowelizująca wprowadziła nowe zasady ustalania rozkładów czasu pracy kierowców, różnicując dodatkowo sytuację kierowców dokonujących przewozu rzeczy oraz przewozu osób. W znowelizowanym art. 11 ustawy wprowadzono zasadę, że rozkład czasu pracy kierowcy wykonującego przewóz regularny osób jest ustalany na okresy nie krótsze niż dwa tygodnie. Jednakże, jeżeli przewóz odbywa się w systemie równoważnym (art. 19 ustawy) lub jeżeli przewóz regularny osób jest dokonywany na trasie do 50 km, to zgodnie z art. 31e (w brzmieniu nadanym przez poprawką Senatu) rozkład czasu pracy musi być ustalony na miesiąc. W przypadku kierowcy dokonującego przewózu rzeczy, ustawa całkowicie wyłącza obowiązek ustalenia rozkładów czasu pracy. Jednakże, jeżeli pracodawca ma prawidłowo rozliczać czas pracy, nie może w całości zrezygnować z układania rozkładu czasu pracy dla pracowników przewożących rzeczy. Może bowiem zaistnieć np. konieczność wskazania, w jakie dni przypadają urlopy wypoczynkowe, co jest bardzo istotne np. w równoważnym czasie pracy, jako że następnie urlopu w poszczególne dni udziela się stosownie do liczby godzin wskazanej w rozkładzie czasu pracy. Poza regulacją ustawową znaleźli się kierowcy, którzy wykonują przewozy drogowe osób, które nie mogą być sklasyfikowane jako przewozy regularne.

Prowadzenie ewidencji

Odnośnie do obowiązku prowadzenia ewidencji, to nadal obowiązuje art. 25 ustawy o czasie pracy kierowców, który wskazuje, że pracodawca prowadzi ewidencję czasu pracy dla kierowców, niezależnie od stosowanego systemu czasu pracy i sposobu wynagradzania za godziny nadliczbowe i za pracę w porze nocnej, w rozliczeniu dobowym, tygodniowym i przyjętym okresie rozliczeniowym. Ewidencję czasu pracy pracodawca udostępnia kierowcy na jego wniosek. Przepis ten odnosi się jednak wyłącznie do obowiązku ewidencjonowania czasu pracy i nie nakłada dodatkowych obowiązków na pracodawców w zakresie ewidencjonowania godzin pracy. Interpretacja literalna przepisu art. 25 ustawy o czasie pracy kierowców prowadzi do wniosku, że nie wyłącza on zastosowania przepisu art. 149 par. 2 kodeksu pracy, który wskazuje, że w stosunku do pracowników objętych systemem zadaniowego czasu pracy, pracowników zarządzających w imieniu pracodawcy zakładem pracy oraz pracowników otrzymujących ryczałt za godziny nadliczbowe lub za pracę w porze nocnej nie ewidencjonuje się godzin pracy. W odniesieniu do tych grup pracowniczych ewidencjonuje się zatem tylko czas pracy, a nie godziny pracy, nawet jeżeli są oni kierowcami.

Zaświadczenie o braku wykreskówek

Często się o tym zapomina, że ustawa o czasie pracy kierowców nakłada również obowiązki na pracodawców zatrudniających pracowników, którzy wykonują przewóz drogowy, ale w określonych dniach prowadzą pojazd, do którego nie mają zastosowania przepisy rozporządzenia (WE) nr 561/2006 lub umowy AETR (np. służący do przewozu rzeczy, o masie całkowitej poniżej 3,5 tony). W takich przypadkach kierowca na żądanie osoby uprawnionej do przeprowadzenia kontroli przedstawia zaświadczenie, które zawiera następujące dane: imię i nazwisko kierowcy, okres, którego dotyczy, wskazanie przyczyny nieposiadania wykresówek, nieużytkowania karty kierowcy lub niesporządzenia wydruków wykresówek za bieżący tydzień i w każdym przypadku za ostatni dzień poprzedniego tygodnia, w którym kierował pojazdem, miejsce i datę wystawienia, podpis pracodawcy lub podmiotu, na rzecz którego kierowca wykonywał przewóz. Zaświadczenie o przyczynach nieposiadania wykresówek, zgodnie z art. 31 ust. 2 ustawy, pracodawca wystawia i wręcza kierowcy przed rozpoczęciem przez kierowcę przewozu drogowego. W przypadku gdy kierowca w określonych dniach nie prowadził pojazdu w trakcie wykonywania danego zadania przewozowego, pracodawca niezwłocznie wystawia i przekazuje zaświadczenie na żądanie osoby uprawnionej do przeprowadzenia kontroli. Zaświadczenie takie powinien posiadać również kierowca niezatrudniony przez przedsiębiorcę, lecz wykonujący osobiście przewozy na jego rzecz. Jeżeli natomiast przedsiębiorca osobiście wykonuje przewozy drogowe, nie musi posiadać zaświadczenia, gdyż wystarczy przedłożenie stosownego oświadczenia organowi uprawnionemu do przeprowadzenia kontroli (art. 31 ust. 3 in fine).

Przewozy regularne

Jak już wskazano, rozporządzenie nr 561/2006 nie ma zastosowania do przewozu drogowego pojazdami używanymi do przewozu osób w ramach przewozów regularnych, których trasa nie przekracza 50 km. Przewóz regularny został zdefiniowany poprzez odwołanie się do definicji usług regularnych w rozporządzeniu Rady (EWG) z dnia 16 marca 1992 r. w sprawie wspólnych zasad międzynarodowego przewozu osób autokarem i autobusem (Dziennik Urzędowy L 074, 20/03/1992 P. 0001 – 0009), a zatem „regularne usługi są to usługi polegające na przewozie osób w określonych odstępach czasu i określonymi trasami, przy założeniu, że pasażerowie są zabierani na z góry określonych przystankach i dowożeni na z góry określone przystanki. Regularne usługi są powszechnie dostępne, z zastrzeżeniem, gdzie właściwe, obowiązku rezerwacji”. Rozporządzenie 561/2006 w art. 15 dopuściło możliwość wprowadzenia dodatkowej ochrony dla kierowców wykonujących przewóz drogowy pojazdami używanymi do przewozu osób w ramach przewozów regularnych, których trasa nie przekracza 50 km, przepisami krajowymi zapewniającymi odpowiednią ochronę w zakresie dopuszczalnego czasu prowadzenia pojazdu oraz obowiązkowych przerw i okresów odpoczynku. Ustawodawca polski zaplanował wprowadzenie regulacji odnoszącej się do kierowców pojazdów używanych do regularnych przewozów osób, których trasa nie przekracza 50 km, zgodnie z art. 15 rozporządzenia nr 561/2006 poprzez wprowadzenie do ustawy o czasie pracy kierowców rozdziału 4a normującego wymienione powyżej kwestie. Przepisy te odnoszą się przede wszystkim do kierowców komunikacji miejskiej, którzy będą wykonywali pracę na trasie nieprzekraczającej 50 km. W rozporządzeniu brak jest zdefiniowanego pojęcia trasy, jednakże należy je rozumieć jako trasę danej linii regularnego przewozu. Interpretacja odnosząca się trasy kierowcy, tj. do sumy kilometrów wykonanych w ramach przewozu danego dnia, byłaby w tym miejscu niewłaściwa. Na podstawie uchylanego rozporządzenia 3820/85 EWG ta druga interpretacja byłaby możliwa, ponieważ odnosiło się ono nie do pojęcia trasy regularnego przewozu, a do drogi przebiegu pojazdu wykonującego usługi regularne polegające na przewozie osób (art. 4 ust. 3 rozporządzenia 3820/85 EWG). Jeżeli kierowcy wykonujący regularne przewozy będą wykonywali przewóz na trasie przekraczającej 50 km, to znajdują wobec nich zastosowanie wszystkie przepisy przewidziane przez rozporządzenie 561/2006. Wprowadzone regulacje są mniej rygorystyczne od zasad przewidzianych dla pracowników objętych regulacją dyrektywy – jednak kwestią otwartą pozostaje, czy taki stopień rygoryzmu jest konieczny do zapewnienia odpowiedniej ochrony, o której mówi przepis art. 15 rozporządzenia.

Przewozy regularne

Odnośnie do czasu prowadzenia pojazdów przy przewozach regularnych na trasach nieprzekraczających 50 km wprowadzono zasadę, i że dzienny czas prowadzenia pojazdu od zakończenia jednego dziennego okresu odpoczynku do rozpoczęcia następnego lub między dziennym okresem odpoczynku a tygodniowym okresem odpoczynku nie może przekroczyć 10 godzin. Natomiast co do tygodniowego czasu prowadzenia pojazdu wskazano, że łączny czas prowadzenia pojazdu nie może przekraczać 60 godzin, a w ciągu dwóch kolejnych tygodni 90 godzin. Czas obowiązkowej przerwy kierowcy zatrudnionego przy przewozach regularnych uregulowany jest w ten sposób, że kierowcy przysługuje przerwa przeznaczona na odpoczynek w wymiarze nie krótszym niż 30 minut, w przypadku gdy łączny dzienny czas prowadzenia pojazdu wynosi od 6 do 8 godzin, oraz w wymiarze nie krótszym niż 45 minut, w przypadku gdy łączny dzienny czas prowadzenia pojazdu przekracza 8 godzin. Przerwa ta przysługuje kierowcy przed upływem 6 godzin łącznego dziennego czasu prowadzenia pojazdu. Przerwa może być jednak podzielona na okresy krótsze, które są wykorzystywane w czasie prowadzenia pojazdu zgodnie z obowiązującym kierowcę rozkładem jazdy, pod warunkiem że jedna z przerw trwa co najmniej 15 minut. Jest to regulacja mniej rygorystyczna niż w przypadku pozostałych kierowców podlegających ustawie, odnośnie do których każda przerwa musi wynosić co najmniej 15 minut, jeżeli ulega podziałowi, a nie tylko jedna z przerw. Jednakże z drugiej strony w poprawkach senackich wykreślono możliwość skrócenia kierowcy, będącemu pracownikiem, przerwy o 15 minut wynikających z obowiązkowej przerwy kodeksowej udzielanej pracownikowi, jeżeli jego czas pracy wynosi co najmniej 6 godzin. W zakresie odpoczynku dobowego i tygodniowego różnica w odniesieniu do kierowców wykonujących przewozy regularne w stosunku do pozostałych grup kierowców objętych regulacją analizowanej ustawy polega na ustaleniu sposobu udzielania odpoczynku tygodniowego. Przepis art. 31c ust. 2, w brzmieniu nadanym przez Senat, wprowadza bowiem zasadę, że tygodniowy okres odpoczynku rozpoczyna się nie później niż po zakończeniu sześciu okresów 24-godzinnych, licząc od zakończenia poprzedniego tygodniowego okresu odpoczynku. Wbrew pozorom wprowadzenie tej regulacji nie wyklucza dopuszczalności pracy w siedmiu kolejnych dniach kalendarzowych, nie stanowi zatem odstępstwa od zasady przeciętnie pięciodniowego tygodnia pracy. Sytuacja pracy w siedem kolejnych dni będzie możliwa, jeżeli zostanie zastosowany skrócony okres do 24 godzin odpoczynku tygodniowego przy zmianie pory wykonywania pracy wykonywanie pracy. W projekcie ustawy nowelizującej znajdował się zapis, że rozkład czasu pracy kierowcy na okres rozliczeniowy nie dłuższy niż miesiąc powinien zawierać określone dane. W poprawkach senackich zmieniono ten zapis, który mógł powodować wiele niejasności w zakresie dopuszczalności ustalenia dłuższych okresów rozliczeniowych dla kierowców wykonujących pracę w stosunku pracy przy przewozach regularnych na trasach obejmujących do 50 km. Ostateczny zapis ustawy z 7 marca 2007 r. odnośnie do rozkładu czasu pracy kierowców wykonujących przewozy regularne przewiduje, że rozkład ten ma być ustalany co najmniej na miesiąc, a dodatkowo ma zawierać następujące dane: imię i nazwisko kierowcy, miejsce bazy pojazdu, który kierowca ma prowadzić, ustalony harmonogram okresów pracy kierowcy obejmujących okresy prowadzenia pojazdu, wykonywania innej pracy, przerw i pozostawania w dyspozycji oraz dni wolne. Rozkład czasu pracy kierowcy ustala i podpisuje pracodawca lub podmiot, na rzecz którego kierowca wykonuje przewozy. Jeżeli natomiast kierowcy mieliby wykonywać przewozy regularne na trasach powyżej 50 km, to stosują się do nich regulacje ogólne ustawy o czasie pracy kierowców.

Motorniczy tramwajów

W ustawie nowelizującej zdecydowano się na wprowadzenie zapisu w art. 4a o rozszerzeniu obowiązywania ustawy o czasie pracy kierowców poprzez odpowiednie stosowanie jej przepisów do motorniczych tramwajów. Regulacja ta odbiega od wskazania rozporządzenia nr 561/2006, które wyraźnie wyłącza tę grupę pracowników. Jak już wspomniano, rozporządzenie definiuje przewóz drogowy jako każdą podróż odbywaną w całości lub części po drogach publicznych przez pojazd, z ładunkiem lub bez, używanym do przewozu osób lub rzeczy. Pojazdem jest z kolei m.in. pojazd silnikowy – tj. pojazd z własnym napędem, poruszający się po drogach, inny niż pojazdy stale poruszające się po szynach i zwykle używany do przewozu osób lub rzeczy. Ustawodawca polski zdecydował się na poszerzenie ochrony, wskazując w uzasadnieniu do projektu ustawy, że uciążliwość pracy motorniczych tramwajów i kierowców pojazdów w komunikacji miejskiej jest porównywalna, w związku z tym oczekuje się, że obie grupy zawodowe zostaną objęte zasadami ochronnymi, jakie rozporządzenie (WE) nr 561/2006 przewidziało dla kierowców pojazdów użytkowanych w przewozach regularnych osób na trasach poniżej 50 km. Przepis wprowadzający obowiązek odpowiedniego stosowania przepisów o czasie pracy kierowców do motorniczych tramwajów wejdzie w życie dopiero 1 stycznia 2009 r.

Skutki nieprzestrzegania przepisów

W przypadku nieprzestrzegania przepisów o czasie pracy kierowców pracodawca naraża się na różnego rodzaju sankcje. W znowelizowanej ustawie rozszerzono uprawnienia policji w zakresie kontrolowania, poprzez zmianę art. 129 ust. 2 pkt 5 ustawy Prawo o ruchu drogowym, poprzez dopuszczenie sprawdzania nie tylko zapisów urządzenia rejestrującego samoczynnie prędkość jazdy, czas jazdy i czas postoju, lecz również zapisów dotyczących obowiązkowych przerw i czasu odpoczynku. Przepis powyższy wchodzi w życie po upływie 14 dni od dnia ogłoszenia ustawy zmieniającej. W ustawie o transporcie drogowym również dokonano zmian. Mają one wejść w życie po upływie 14 dni od ogłoszenia ustawy nowelizującej. W załączniku do ustawy w pkt 12 zmieniono katalog i wysokość kar za wykonywanie przewozu drogowego z naruszeniem przepisów dotyczących stosowania tachografów cyfrowych. W szczególności obciążono karą (w wysokości 300 zł za każdy dzień) udostępnienie podczas kontroli w przedsiębiorstwie niepełnych danych o okresach aktywności kierowcy. Z kolei za nieudostępnienie podczas kontroli w przedsiębiorstwie danych wczytanych z tachografu cyfrowego i karty kierowcy, przechowywanych w przedsiębiorstwie, za każdy dzień przewidziano karę w wysokości 500 zł.