Nowe przepisy dotyczące sankcji za niepłacanie składek ZUS zapobiegną dwukrotnemu karaniu przedsiębiorcy za ten sam niedozwolony czyn.
31 maja przestaną obowiązywać przepisy dotyczące sankcji administracyjnych i karnych za nieopłacanie składek ZUS. Stanie się tak w wyniku orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego (TK), który pod koniec 2010 roku uznał za niezgodne z konstytucją zasady nakładania na płatników kar za nieterminowe opłacanie składek ZUS.
Nowelizacja zakwestionowanych przez TK przepisów jest konieczna, bo w razie jej nieuchwalenia z końcem maja przestaną obowiązywać wszystkie sankcje, które grożą płatnikom zalegającym ze składkami. 29 marca do Sejmu wpłynął senacki projekt zmiany przepisów. Oprócz tego własny projekt przygotował resort pracy.

Nieprecyzyjne projekty

W ciągle jeszcze obowiązującym stanie prawnym za ten sam czyn, polegający na nieopłaceniu składek na ubezpieczenie społeczne, zdrowotne lub innych składek pobieranych przez ZUS, na płatnika mogą spaść podwójne sankcje – administracyjne i karne.
Zakład może wymierzyć dodatkową opłatę, w wysokości do 100 proc. nieopłaconych składek (art. 24 ust. 1 ustawy systemowej). Niezależnie od tego na wniosek ZUS sąd może ukarać płatnika karą grzywny w wysokości do 5 tys. zł (art. 98 ustawy systemowej). Jeżeli natomiast nieopłacenie przez płatnika składek doprowadziłoby do naruszenia praw pracownika wynikających ze stosunku ubezpieczenia społecznego (np. prawa do pomocy medycznej, emerytury bądź renty), płatnikowi – obok dodatkowej opłaty – mogłaby być wymierzona jedna z kar przewidzianych w art. 218 par. 1 kodeksu karnego – grzywna, ograniczenie, a nawet pozbawienie wolności.
Trybunał Konstytucyjny odroczył utratę mocy obowiązujących przepisów na maksymalny dopuszczalny czas – 18 miesięcy, aby uniknąć sytuacji, w której nieopłacenie składek do ZUS nie byłoby zabezpieczone żadną sankcją. Zalecił jednak sądom uwzględnianie wyroku w bieżącej działalności orzeczniczej.
Senacki projekt nowelizacji przepisów wprowadza do art. 24 ustawy systemowej dość nieprecyzyjny zapis, zgodnie z którym nie można nałożyć sankcji w postaci opłaty dodatkowej „w stosunku do osób fizycznych, które za ten sam czyn ponoszą odpowiedzialność za przestępstwo lub wykroczenie”. W zamierzeniu zmiana ta ma wyeliminować mechanizm niezgodnego z konstytucją podwójnego karania za ten sam czyn. Praktycznie jednak ze względu na nieścisłość proponowanych sformułowań projekt ten może nie spełnić zadań, które stawia przed nim projektodawca, a w opinii ekspertów – może wręcz zablokować możliwość wymierzania przez ZUS sankcji w postaci opłaty dodatkowej.



Umorzenie z urzędu

Z kolei projekt rządowy był już konsultowany z prezesem i Radą Nadzorczą ZUS, a także z poszczególnymi resortami, Prokuratorią Generalną Skarbu Państwa oraz organizacjami związkowymi, i uwzględnia uwagi zgłaszane w toku tych konsultacji. 13 marca został przekazany do rozpatrzenia przez stały Komitet Rady Ministrów.
Zgodnie z ministerialnym projektem nowelizacji ustawy systemowej i Kodeksu karnego, w stosunku do płatnika będącego osobą fizyczną, skazanego prawomocnym wyrokiem, ZUS nie będzie mógł wymierzyć dodatkowej opłaty za ten sam czyn polegający na nieopłaceniu składek lub uiszczeniu ich w zaniżonej wysokości. Prokuratura natomiast będzie miała każdorazowo obowiązek zawiadomić ZUS o wszczęciu i umorzeniu postępowania w sprawie o przestępstwo lub o przekazaniu sprawy do sądu.
W razie wszczęcia postępowania w sprawie o przestępstwo lub wykroczenie ZUS nie będzie mógł wszcząć postępowania o wymierzenie dodatkowej opłaty za ten sam czyn (a wszczęte postępowanie będzie musiał zawiesić) – aż do czasu zakończenia postępowania karnego lub postępowania w sprawie o wykroczenie.
W razie prawomocnego skazania za przestępstwo lub wykroczenie:
● wszczęte postępowanie o wymierzenie dodatkowej opłaty za ten sam czyn z urzędu podlegać będzie umorzeniu,
● wydana decyzja o wymierzeniu dodatkowej opłaty za ten sam czyn będzie uchylana z urzędu, a pobrana opłata podlegać będzie zwrotowi w terminie 30 dni od uprawomocnienia się wyroku.

Decyzje o ukaranie

Projekt rządowy reguluje również kwestie postępowań, które zostały rozpoczęte w okresie obowiązywania przepisów zakwestionowanych przez TK. Do wszystkich takich spraw będą miały zastosowanie znowelizowane przepisy, które w zamierzeniu projektodawców mają być już zgodne z konstytucją.
W 2010 roku ZUS na podstawie art. 24 ust. 1 ustawy systemowej wydał ponad 11 tys. decyzji wymierzających dodatkowe opłaty na łączną kwotę 11,7 mln zł. Z kolei liczba wniosków o ukaranie złożonych w tym okresie w związku z popełnieniem wykroczenia z art. 98 ust. 1 sięgnęła 9250. W przypadku 7338 spraw sądy orzekły o odpowiedzialności obwinionego i wymierzyły grzywny na kwotę 5,2 mln zł. Sądy karne wydały zaś 88 wyroków skazujących za popełnienie przestępstwa określonego w art. 218 par. 1 k.k., zasadzając przy tym na rzecz ZUS 4,1 mln zł tytułem naprawienia szkody wyrządzonej wskutek naruszenia obowiązku uiszczania składek w należnej wysokości.
Obydwa projekty jako datę wejścia w życie nowelizacji wskazują 31 maja br. – a zatem pierwszy dzień, w którym nie będą już obowiązywały niekonstytucyjne regulacje.

Joanna Solarska