Pracownik ma obowiązek wykonywania poleceń dotyczących pracy. Przepisy przewidują jednak sytuacje, w których ma on prawo do powstrzymania się od jej świadczenia m.in. ze względu na zagrożenie dla zdrowia.
Pracownik odstąpił od wykonania pracy twierdząc, iż urządzenie, przy którym pracuje, nie ma wymaganej homologacji. Został zwolniony z powodu ciężkiego naruszenia obowiązków pracowniczych i odwołał się do sądu pracy. Podczas rozprawy firma przedstawiła dokumentację wskazującą na odpowiedni stan techniczny urządzenia i dopuszczenie go do pracy. Sąd oddalił w tej sytuacji powództwo pracownika.
Odmowa wykonania pracy wymaga równoczesnego zaistnienia dwóch okoliczności. Po pierwsze warunki pracy muszą nie odpowiadać przepisom bezpieczeństwa i higieny pracy. Po drugie – powinny one stwarzać bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia i życia pracownika, albo wykonywana praca grozi takim niebezpieczeństwem innym osobom (wyrok SN z 11 maja 2006 r., I PK 191/05, OSNP 2007/9 – 10/128).
Pracownik, który odmawia świadczenia pracy w opisanych okolicznościach, jest jednak gotowy do świadczenia pracy. Nie może jej wykonywać z przyczyn dotyczących pracodawcy. W takiej sytuacji przysługuje mu zatem prawo do wynagrodzenia za czas niewykonywania pracy na podstawie art. 81 par. 1 kodeksu pracy (czyli jak za przestój).

Obiektywna ocena

Pracownik powstrzymujący się od wykonywania pracy ma obowiązek niezwłocznego zawiadomienia o tym przełożonego. Zagrożenie dla zdrowia i życia zatrudnionego musi występować realnie i nie może, tak jak w opisanym przykładzie, wynikać tylko z jego subiektywnych odczuć. Jeśli samo powstrzymanie się pracownika od wykonywania pracy nie usuwa zagrożenia, może się on oddalić z miejsca zagrożenia, powiadamiając o tym przełożonego.
W praktyce wystąpić mogą sytuacje, gdy warunki pracy nie odpowiadają przepisom bezpieczeństwa i higieny pracy, ale nie stwarzają bezpośredniego zagrożenia dla zdrowia lub życia pracownika. Tak jak w opisanej powyżej sytuacji, nie ma on w tych okolicznościach prawa powstrzymania się od wykonywania pracy.

Złe samopoczucie

Samodzielną podstawę uzasadniającą prawo pracownika do powstrzymania się od pracy wymagającej szczególnej sprawności psychofizycznej jest jego zły stan (powstały np. wskutek przemęczenia, napięcia nerwowego czy innej choroby niekoniecznie uzasadniającej uzyskanie zwolnienia lekarskiego z powodu niezdolności do pracy).
Wymagane jest wówczas łączne spełnienie dwóch przesłanek. Po pierwsze stan psychofizyczny pracownika nie zapewnia bezpiecznego wykonywania pracy, a po drugie – stwarza zagrożenie dla innych osób. Z uwagi na to, iż powstrzymanie się od wykonywania pracy nie wynika w tym przypadku z przyczyn leżących po stronie pracodawcy, zatrudnionemu za czas niewykonywania pracy nie przysługuje wynagrodzenie.

Kto musi pracować

Prawo do powstrzymania się od wykonywania pracy nie przysługuje każdemu pracownikowi. Nie przysługuje ono tym osobom, których obowiązkiem pracowniczym jest ratowanie życia ludzkiego lub mienia. Sąd Najwyższy w wyroku z 15 maja 2001 r. uznał, że personelowi lekarsko-pielęgniarskiemu w zakresie obowiązków pracowniczych nie przysługuje uprawnienie do powstrzymania się od wykonywania pracy niebezpiecznej (II UKN 395/00, OSNP 2003/3/70).
Konsekwencją powstrzymania się od wykonania pracy w warunkach, które nie upoważniały pracownika do podjęcia takiej decyzji, może być nawet zwolnienie dyscyplinarne (jak miało to miejsce w opisanej na wstępie sytuacji). Podstawą rozwiązania umowy o pracę w tym trybie może być jednak tylko ciężkie naruszenie podstawowych obowiązków pracowniczych. Ocenę stopnia i rodzaju winy pracownika należy odnieść nie tylko do samego naruszenia obowiązku pracowniczego, ale także do naruszenia lub zagrożenia interesów pracodawcy (wyrok z 19 marca 1998 r., I PKN 570/97, OSNAPiUS 1999/5/163).
PRZYKŁAD
Brak wymaganych środków ochrony uzasadnia powstrzymanie się od pracy
Pracownik pracujący przy produkcji, w której używane były środki chemiczne szkodliwe dla zdrowia i wymagające używania środków ochrony indywidualnej, zgłosił pracodawcy na koniec dnia, iż jego odzież ochronna uległa zniszczeniu. Przełożony pomimo tego nie dostarczył mu nowych środków. Podwładny może w tym przypadku odmówić wykonywania swych obowiązków do czasu zapewnienia mu środków pozwalających na świadczenie pracy w sposób niezagrażający jego zdrowiu.
PODSTAWA PRAWNA
Art. 81 par. 1 i art. 210 ustawy z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 1998 r. nr 21, poz. 94 z późn. zm.).