Zawarcie umowy o pracę w przypadku, gdy praca nie była wykonywana lub zatrudnienie nie miało charakteru pracowniczego, może być podstawą do wyłączenia danej osoby z ubezpieczenia społecznego.
Strony podpisały umowę o pracę, jednak bez zamiaru jej realizowania. W celu objęcia ubezpieczeniem społecznym pracownik został zgłoszony do ZUS.
Pracownicy podlegają obowiązkowo ubezpieczeniom społecznym, w tym ubezpieczeniu chorobowemu, z którego w razie pogorszenia stanu zdrowia lub macierzyństwa wypłacane są zasiłki. To, jakie zatrudnienie ma charakter pracowniczy, określa kodeks pracy.
Wskazuje on, że poprzez zawarcie umowy o pracę podwładny zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju, na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie przez niego wyznaczonym, a firma do wypłaty wynagrodzenia. Istotne są przy tym cechy stosunku pracy, a nie nazwa zawartej przez strony umowy.
Firma ma obowiązek zgłosić pracownika do ZUS w ciągu siedmiu dni od jego zatrudnienia, a następnie składać comiesięczne raporty o naliczonych i odprowadzonych składkach.

Kontrola zgłoszenia

Jeżeli ZUS, wypłacający zasiłek chorobowy lub macierzyński, ma wątpliwości, czy mimo zgłoszenia do obowiązkowych ubezpieczeń społecznych dana osoba faktycznie wykonywała pracę, może przeprowadzić kontrolę płatnika składek.
ZUS jest uprawniony do zbadania ważności umowy o pracę w celu stwierdzenia objęcia ubezpieczeniem społecznym pracowników (wyrok SN z 23 lutego 2005 r., III UK 200/04, OSNP z 2005 r. nr 18, poz. 292). Zgodnie z art. 83 par. 1 k.c. nieważne jest oświadczenie woli złożone drugiej stronie za jej zgodą dla pozoru. Dlatego nieważna będzie też pozorna umowa o pracę, a wypłacone w oparciu o nią świadczenia z ubezpieczenia społecznego będą podlegały zwrotowi.
Podjęte czynności kontrolne ZUS będą zmierzały do ustalenia, jak treść postanowień umowy o pracę odnosi się do stanu faktycznego. Dla uniknięcia zarzutu pozorności konieczne jest wykazanie, że praca była świadczona na takim stanowisku i w takim wymiarze czasu, jak to określa umowa. Inspektor może przesłuchać innych pracowników na tę okoliczność, sprawdzić listy obecności i dokumentację pracowniczą potwierdzającą wymagane kwalifikacje.

Ciężar udowodnienia

Jednak to na organie rentowym, który przyjął zgłoszenie do ubezpieczenia pracowniczego i nie kwestionował tytułu tego ubezpieczenia oraz przyjmował składki, spoczywa ciężar dowodu, że strony umowy o pracę złożyły fikcyjne oświadczenia woli (tak SN w wyroku z 18 stycznia 2010 r., II UK 149/09, niepubl.).
W przypadku gdy umowa jest przez strony wykonywana (zatrudniony świadczy umówioną pracę, a pracodawca wypłaca wynagrodzenie), nie może być mowy o pozorności. Jednak nie wyklucza to możliwości badania, czy zawarcie umowy nie miało na celu obejścia prawa (wyrok SN z 19 stycznia 2010 r., I UK 261/09, niepubl.). Chodzi np. o przypadki, gdy w niedługim czasie od zatrudnienia pracownik udaje się na długotrwałe zwolnienie.

Kiedy pozorność

Pozorność ma miejsce, kiedy praca nie jest świadczona, a także wówczas, gdy jest świadczona, ale na innej podstawie niż umowa o pracę. W każdym przypadku decydujące znaczenie mają treść umowy i okoliczności faktyczne jej wykonywania. Podporządkowanie jest jedną z najistotniejszych cech stosunku pracy. Jej brak jest wystarczający do uznania, że wykonywana praca nie jest świadczona w ramach stosunku pracy (wyrok SN z 8 lipca 2009 r., I UK 43/09, niepubl.).
Od decyzji ZUS wyłączającej z ubezpieczenia społecznego przysługuje prawo odwołania do sądu pracy i ubezpieczeń społecznych. Musi to jednak nastąpić za pośrednictwem oddziału, który decyzję wydał.
PRZYKŁAD
ZUS może zakwestionować istnienie stosunku pracy
Pracownik został zatrudniony na podstawie umowy o pracę na stanowisku eksperta i zgłoszony do ubezpieczeń społecznych. Przedmiotem umowy było badanie rynku usług internetowych. Podwładny nie miał wyznaczonych dni i godzin pracy, nie zgłaszał się do biura, nie miał bezpośredniego przełożonego ani obowiązku zdawania sprawy z przebiegu prac. ZUS może podważyć zasadność podlegania pracowniczemu ubezpieczeniu społecznemu ze względu na brak cech stosunku pracy.
PODSTAWA PRAWNA
Art. 13 pkt 1 oraz art. 36 ust. 2 i 4, art. 83 ust. 1 i 2, art. 86 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz.U. z 2009 r. nr 205, poz. 1585 z późn. zm.).
Art. 22 par. 1 ustawy z 26 czerwca 1974 – Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 1998 r. nr 21, poz. 94 z późn. zm.).