Gmina organizuje i prowadzi co najmniej jedną gminną bibliotekę publiczną wraz z odpowiednią liczbą filii i oddziałów oraz punktów bibliotecznych. Ich celem jest zapewnienie mieszkańcom dogodnego dostępu do materiałów bibliotecznych i informacji
Jednostki samorządu terytorialnego prowadzą szeroką działalność kulturalną i na tym polu mają wiele zadań do zrealizowania. Zgodnie z ustawą z 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej (Dz.U. z 2001 r. nr 13, poz. 123 z późn zm.) przede wszystkim sprawują nad nią mecenat polegający m.in. na wspieraniu i promocji twórczości, edukacji i oświaty kulturalnej. Wszystkie działania z tym związane samorządy podejmują w zakresie swoich kompetencji. Do ich obowiązków należy również tworzenie samorządowych instytucji kultury, dla których prowadzenie takiej działalności jest podstawowym celem statutowym. Równocześnie instytucje kultury, dla których organizatorami są jednostki samorządu terytorialnego, mogą otrzymywać dotacje na zadania objęte mecenatem państwa

Biblioteki publiczne

Ważnym zadaniem jednostek samorządowych jest również prowadzenie bibliotek publicznych. Te zgodnie z ustawowymi wskazówkami powinny być organizowane w sposób, który zapewni mieszkańcom dogodny dostęp do materiałów bibliotecznych i informacji. Do podstawowych zadań bibliotek należą gromadzenie, opracowywanie, przechowywanie i ochrona materiałów bibliotecznych. Ważna jest również obsługa użytkowników, w tym przede wszystkim udostępnianie zbiorów oraz prowadzenie działalności informacyjnej, a zwłaszcza informowanie o zbiorach własnych, innych bibliotek, muzeów i ośrodków informacji naukowej, a także współdziałanie z archiwami w tym zakresie. Do zadań bibliotek może ponadto należeć prowadzenie działalności bibliograficznej, dokumentacyjnej, naukowo-badawczej, wydawniczej, edukacyjnej, popularyzatorskiej i instrukcyjno-metodycznej. Biblioteka stanowiąca samodzielną jednostkę organizacyjną działa na podstawie aktu o utworzeniu biblioteki oraz statutu nadanego przez organizatora. Ten pierwszy dokument określa nazwę, siedzibę, teren i zakres działania biblioteki oraz źródła finansowania.
Z kolei statut wskazuje w szczególności na cele i zadania biblioteki, jej organy i organizację, w tym zakres działania i lokalizację filii oraz oddziałów. Powinny się w nim znaleźć również postanowienia dotyczące sposobu gospodarowania środkami finansowymi biblioteki.

Postanowienia statutu

Do obowiązków każdej gminy należy prowadzenie co najmniej jednej biblioteki publicznej wraz z odpowiednią liczbą filii i oddziałów oraz punktów bibliotecznych. Także na samorządzie powiatowym spoczywa obowiązek organizowania i prowadzenia co najmniej jednej powiatowej biblioteki publicznej. Zadania powiatowej biblioteki publicznej może wykonywać, na podstawie porozumienia, wojewódzka lub gminna biblioteka publiczna działająca i mająca swoją siedzibę na obszarze powiatu. Podobnie jak w gminie i powiecie również samorząd województwa organizuje i prowadzi co najmniej jedną wojewódzką bibliotekę publiczną. Biblioteki samorządowe mogą zawierać, za zgodą organizatora, porozumienia z innymi bibliotekami i instytucjami w sprawie wspólnego prowadzenia obsługi bibliotecznej określonych obszarów i środowisk. Cechami charakterystycznymi bibliotek prowadzonych przez samorządy są ogólnodostępność i bezpłatność świadczonych usług. Opłaty mogą być pobierane tylko:
● za usługi informacyjne, bibliograficzne, reprograficzne oraz wypożyczenia międzybiblioteczne,
● za wypożyczenia materiałów audiowizualnych,
● w formie kaucji za wypożyczone materiały biblioteczne,
● za niezwrócenie w terminie wypożyczonych materiałów bibliotecznych,
● za uszkodzenie, zniszczenie lub niezwrócenie materiałów bibliotecznych.
Jednocześnie ustawa wymaga, aby wysokość opłat nie przekraczała kosztów wykonania usługi.

Konieczne porozumienie

Jednostki samorządu terytorialnego mają obowiązek zapewnić: lokal oraz środki na wyposażenie, prowadzenie działalności bibliotecznej (zwłaszcza zakup materiałów bibliotecznych) oraz doskonalenie zawodowe pracowników. Biblioteka może stanowić samodzielną jednostkę organizacyjną albo wchodzić w skład innej jednostki.
Biblioteka publiczna, której organizatorem jest powiat lub miasto na prawach powiatu, działająca w mieście będącym siedzibą samorządu województwa, może wykonywać zadania biblioteki wojewódzkiej na podstawie porozumienia zarządu województwa z organem wykonawczym powiatu lub miasta na prawach powiatu. Porozumienie to określa przede wszystkim wielkość środków finansowych, które wnoszą strony porozumienia, niezbędnych do prowadzenia działalności przez bibliotekę. Z kolei biblioteka publiczna, której organizatorem jest gmina działająca w mieście będącym siedzibą samorządu powiatowego, może wykonywać zdania powiatu na podstawie porozumienia zarządu powiatu z wójtem (burmistrzem, prezydentem miasta).

Podział i likwidacja

Biblioteki publiczne nie mogą być łączone z innymi instytucjami oraz z bibliotekami szkolnymi i pedagogicznymi. Samorządy mogą jednak łączyć, dzielić lub likwidować biblioteki. W tym celu na trzy miesiące przed dniem wydania aktu o połączeniu lub podziale biblioteki należy podać do publicznej wiadomości informację o takim zamiarze wraz z uzasadnieniem. Obowiązek ten dotyczy również zmiany statutu biblioteki w części dotyczącej zakresu działania i lokalizacji filii oraz oddziałów. Z kolei o likwidacji biblioteki gminy, powiaty i województwa muszą poinformować na sześć miesięcy przed wydaniem aktu w tej sprawie. Połączenie, podział lub likwidacja biblioteki wchodzącej w skład ogólnokrajowej sieci bibliotecznej następuje po zasięgnięciu opinii jednostki sprawującej nadzór merytoryczny nad działalnością biblioteki. Taki wymóg dotyczy również filii bibliotecznych.

Szkolne odpowiedniki

Podstawą prawidłowego funkcjonowania każdej biblioteki szkolnej są prawidłowo przygotowane dokumenty wyznaczające kierunki jej działania. Chodzi przede wszystkim o statut szkoły oraz plan pracy dydaktyczno-wychowawczej tej placówki oświatowej. W tym miejscu należy podkreślić, że biblioteki szkolne służą realizacji programów nauczania i wychowania, edukacji kulturalnej i informacyjnej dzieci i młodzieży oraz kształceniu i doskonaleniu nauczycieli. Z tych względów tak dużego znaczenia nabiera plan pracy biblioteki, który odzwierciedla jej stan oraz określa możliwości rozwoju czytelnictwa w szkole. Każda biblioteka szkolna potrzebuje innego planu działania. Przede wszystkim powinien on być dostosowany do konkretnych potrzeb i możliwości, w tym warunków lokalowych czy wielkości i struktury zbiorów. Każdy placówka powinna dostosować plany działania do potrzeb bieżących, tak by biblioteka mogła spełniać swoje funkcje i coraz lepiej służyła uczniom i nauczycielom.
Zadania bibliotek
Do zadań wojewódzkiej biblioteki publicznej należy:
● gromadzenie, opracowywanie i udostępnianie materiałów bibliotecznych służących obsłudze potrzeb informacyjnych, edukacyjnych i samokształceniowych, zwłaszcza dotyczących wiedzy o własnym regionie oraz dokumentujących jego dorobek kulturalny, naukowy i gospodarczy,
● pełnienie funkcji ośrodka informacji biblioteczno-bibliograficznego, organizowanie obiegu wypożyczeń międzybibliotecznych, opracowywanie i publikowanie bibliografii regionalnych, a także innych materiałów informacyjnych o charakterze regionalnym,
● badanie stanu i stopnia zaspokajania potrzeb użytkowników, analizowanie stanu, organizacji i rozmieszczenia bibliotek oraz formułowanie i przedstawianie organizatorom propozycji zmian w tym zakresie,
● udzielanie bibliotekom pomocy instrukcyjno-metodycznej i szkoleniowej,
● sprawowanie nadzoru merytorycznego w zakresie realizacji przez powiatowe i gminne biblioteki publiczne zadań w ramach sieci bibliotecznej.
Podstawa prawna
Ustawa z 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach (Dz.U. nr 85, poz. 539 z późn zm.).