Pracownicy mają prawo do założenia w firmie związku zawodowego. Ograniczenia dotyczą osób, do których stosuje się pragmatyki służbowe, na przykład policjantów.
Pracownicy są zatrudnieni w prywatnej firmie i chcą założyć związek zawodowy. W tym celu powinni podjąć uchwałę o jego utworzeniu, uchwalić statut i powołać komitet. Związek musi być następnie zarejestrowany przez sąd rejestrowy.
Prawo tworzenia i wstępowania do związków zawodowych mają pracownicy w rozumieniu kodeksu pracy (bez względu na to, co jest podstawą stosunku pracy), członkowie rolniczych spółdzielni produkcyjnych oraz osoby wykonujące pracę na podstawie umowy agencyjnej, jeżeli nie są pracodawcami. Tak wynika z art. 2 ustawy o związkach zawodowych z 23 maja 1991 r. (Dz.U. nr 55, poz. 234). Należy wyraźnie zaznaczyć, iż osoby wykonujące pracę nakładczą, emeryci, renciści i osoby bezrobotne pomimo iż mogą być członkami związku zawodowego, to nie mają prawa go utworzyć. Oznacza to, iż wymienione wyżej osoby nie mogą uczestniczyć w procedurze utworzenia i rejestracji organizacji związkowej.
Ponadto pewne ograniczenia w możliwości utworzenia związku zawodowego dotyczą osób zatrudnionych w Policji, Straży Granicznej, Służbie Więziennej, Państwowej Straży Pożarnej i Najwyższej Izbie Kontroli. Na przykład w Policji może działać tylko jeden związek zawodowy i nie ma on prawa do strajku. Szczegółowe regulacje dotyczące tych grup pracowników znajdują się w ustawach szczególnych, tzw. pragmatykach służbowych.

Utworzenie związku

Związek zawodowy powstaje z mocy uchwały o jego utworzeniu podjętej przez co najmniej 10 osób uprawnionych do tworzenia związków zawodowych. Pracownicy, którzy podjęli uchwałę o utworzeniu związku zawodowego, uchwalają statut i wybierają komitet założycielski w liczbie od 3 do 7 osób.
Należy pamiętać, iż art. 13 ustawy o związkach zawodowych wyraźnie wskazują, jakie elementy są konieczne do zawarcia w statucie związku. Powinien on zawierać m.in.:
● nazwę i siedzibę związku,
● zakres terytorialny i podmiotowy działania związku zawodowego,
● cele i zadania związku oraz sposoby i formy ich realizacji,
● zasady nabywania i utraty członkostwa,
● organy związku, tryb ich wyboru i odwołania, zakres ich kompetencji oraz okres kadencji,
● źródła finansowania działalności związku oraz sposób ustanawiania składek członkowskich.
Jeżeli pracownicy zakładający związek zawodowy nie uwzględniliby w statucie wszystkich wyżej wskazanych i wymaganych elementów, to taki związek zawodowy nie mógłby być zarejestrowany przez sąd rejestrowy.

Rejestracja sądowa

Pomimo iż związki zawodowe są niezależne od jakiejkolwiek władzy, nawet sądowniczej, to zgodnie z art. 14 ustawy o związkach zawodowych organizacja związkowa podlega obowiązkowi rejestracji w Krajowym Rejestrze Sądowym. Na złożenie wniosku komitet założycielski ma 30 dni od dnia założenia związku. Jeżeli tego nie zrobi w tym terminie, uchwała o utworzeniu związku traci moc. W orzecznictwie przyjęto również, że ten sam skutek co w przypadku niezachowania ww. 30-dniowego terminu zaistnieje również w sytuacji, gdy wniosek o rejestrację wprawdzie został złożony do sądu rejestrowego w terminie, lecz wskutek nieuzupełnienia braków formalnych został przez sąd rejestrowy zwrócony w trybie art. 130 par. 2 k.p.c. (wyrok SN z 13 lutego 1997 r., I PKN 4/97, OSNAPiUS 1997, nr 19, poz. 375). Pracownicy składający wniosek o rejestrację związku do sądu nie są zobowiązani do poniesienia żadnych opłat sądowych.

Rozpoznanie wniosku

Należy wskazać, iż sprawy dotyczące rejestracji związków zawodowych są rozpatrywane w trybie przepisów kodeksu postępowania cywilnego o postępowaniu nieprocesowym. Sąd, co do zasady, rozpatruje wnioski o rejestrację związku w terminie 14 dni od dnia złożenia tego dokumentu. Trzeba jednakże pamiętać, iż termin ten jest tzw. terminem instrukcyjnym, a więc w praktyce sądowej może być przekraczany i rejestracja związku trwać dłużej. W szczególności sądy w dużych ośrodkach miejskich często przekraczają wyżej wskazany termin ze względu na dużą liczbę rozpatrywanych spraw.
Rejestracja sądowa jest niezbędna nie tylko po to, aby związek mógł w pełni legalnie działać, ale także po to, aby związek zawodowy uzyskał osobowość prawną. Tak więc dopiero po zarejestrowaniu związku może on zaciągać zobowiązania, czyli np. zawierać umowy z podmiotami gospodarczymi.
PRZYKŁAD
Sąd odmówi rejestracji związku, gdy statut nie ma wymaganych elementów
Pracownicy utworzyli w firmie związek zawodowy. W jego statucie nie określili jednak, w jaki sposób można zakończyć członkostwo w ich związku zawodowym. Sąd rejestrowy odmówił rejestracji organizacji związkowej z powodu braku informacji o zasadach utraty członkostwa w związku. Związkowcy w tym wypadku nie uwzględnili w statucie wszystkich wymaganych przez prawo elementów.
PODSTAWA PRAWNA
Art. 2, art. 12 – 15 ustawy o związkach zawodowych z 23 maja 1991 r. (t.j. Dz.U. z 2001 r. nr 79, poz. 854 z późn. zm.).