Przepisy prawa pracy wprowadzają obowiązek pracodawcy zorganizowania pracy w taki sposób, żeby pracownik miał zapewniony nieprzerwany odpoczynek dobowy i tygodniowy. Pracownikowi w każdej dobie przysługuje prawo do nie mniej niż jedenastu godzin nieprzerwanego odpoczynku.
Przez odpoczynek należałoby rozumieć czas pozostawiony do wyłącznej dyspozycji pracownika. A zatem nie czas między ostatnią (przed odpoczynkiem) a pierwszą (po odpoczynku) godziną świadczenia pracy w danym przedziale czasowym, tj. dobowym lub tygodniowym, lecz czas między ostatnią a pierwszą godziną pozostawania pracownika do wyłącznej dyspozycji pracodawcy.
W każdym tygodniu pracownikowi przysługuje prawo do nie mniej niż 35 godzin nieprzerwanego odpoczynku obejmującego co najmniej jedenaście godzin odpoczynku dobowego (art. 133 k.p.). Okres 35-godzinnego odpoczynku, to odpoczynek między ostatnią godziną ostatniego dnia tygodnia pracy a pierwszą godziną w pierwszym dniu następnego (nowego) tygodnia pracy.

Wyjątki od ogólnej zasady

Obowiązek zapewnienia jedenastogodzinnego nieprzerwanego odpoczynku w każdej dobie nie dotyczy jednak pracowników zarządzających w imieniu pracodawcy zakładem pracy oraz przypadków konieczności prowadzenia przez pracowników akcji ratowniczej w celu ochrony życia lub zdrowia ludzkiego, ochrony mienia lub środowiska albo usunięcia awarii. Takim pracownikom przysługuje w okresie rozliczeniowym (np. trzymiesięcznym) równoważny okres odpoczynku. Oznacza to, że w tym okresie rozliczeniowym w innych dniach należy udzielić takiemu pracownikowi odpoczynku w liczbie godzin brakujących do jedenastogodzinnego limitu dobowego.
Powyższa zasada jedenastogodzinnego dobowego odpoczynku nie dotyczy także pracowników świadczących pracę polegającą na dozorze urządzeń lub związaną z częściowym pozostawaniem w pogotowiu do pracy, gdzie może być stosowany system równoważnego czasu pracy. Dopuszczalne jest wówczas przedłużenie dobowego wymiaru czasu pracy, nie więcej jednak niż do 16 godzin w okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym jednego miesiąca.
W systemie czasu pracy, o którym mowa powyżej, pracownikowi przysługuje bezpośrednio po każdym okresie wykonywania pracy w przedłużonym dobowym wymiarze czasu pracy odpoczynek przez czas odpowiadający co najmniej liczbie przepracowanych godzin. A zatem jeżeli przykładowo pracownik pracował przez dwanaście godzin, to jego dobowy odpoczynek nie może być krótszy niż dwanaście godzin.
Zasada jedenastogodzinnego dobowego odpoczynku nie dotyczy także pracowników zatrudnionych:
● przy pilnowaniu mienia lub ochronie osób,
● pracowników zakładowych straży pożarnych i zakładowych służb ratowniczych, wobec których może być stosowany system równoważnego czasu pracy, w którym jest dopuszczalne przedłużenie dobowego wymiaru czasu pracy nawet do 24 godzin. Także tutaj pracownikowi przysługuje bezpośrednio po każdym okresie wykonywania pracy w przedłużonym dobowym wymiarze czasu pracy odpoczynek przez czas odpowiadający co najmniej liczbie przepracowanych godzin.

Wskazanie odpoczynku tygodniowego

Niezależnie od czasu odpoczynku dobowego, tj. niezależnie od tego, czy będzie wynosił on jedenaście, 16 czy 24 godziny, pracownikowi przysługuje w każdym tygodniu prawo do co najmniej 35-godzinnego nieprzerwanego odpoczynku.
Odpoczynek tygodniowy powinien przypadać w niedzielę. Niedziela obejmuje 24 kolejne godziny, poczynając od godziny 6.00 w tym dniu, chyba że u danego pracodawcy została ustalona inna godzina. W sytuacji gdy praca w niedzielę jest dozwolona, odpoczynek tygodniowy może przypadać w innym dniu niż niedziela.
Jednak i tutaj w odniesieniu do odpoczynku tygodniowego prawo przewiduje wyjątki. Dotyczą one pracowników zarządzających w imieniu pracodawcy zakładem pracy oraz przypadków konieczności prowadzenia przez pracowników akcji ratowniczej w celu ochrony życia lub zdrowia ludzkiego, ochrony mienia lub środowiska albo usunięcia awarii oraz przypadku zmiany pory wykonywania pracy przez pracownika w związku z jego przejściem na inną zmianę, zgodnie z ustalonym rozkładem czasu pracy. Wówczas tygodniowy nieprzerwany odpoczynek może obejmować mniejszą liczbę godzin niż 35, jednak nie może być krótszy niż 24 godziny.



Skutki nieudzielenia odpoczynku

Kwestia, jakie konsekwencje dla pracodawcy powoduje nieudzielenie pracownikowi odpoczynku w wymiarze i w czasie przewidzianym w przepisach kodeksu pracy, były przedmiotem rozstrzygnięcia Sądu Najwyższego. Otóż zgodnie z poglądem Sądu Najwyższego z 11 sierpnia 2009 r. (III PK 21/09, LEX nr 560861) w razie nieudzielenia pracownikowi czasu odpoczynku w wymiarze wynikającym z art. 3 i art. 5 dyrektywy 2003/88 oraz art. 132 i art. 133 k.p., nie ma on roszczenia ani o dodatkowe wynagrodzenie z tego tytułu, ani o udzielenie skumulowanego czasu wolnego w wymiarze równym liczby niewykorzystanych godzin odpoczynku.
Jednocześnie Sąd Najwyższy w wyroku z 3 września 2009 r. (III PK 33/09, LEX nr 560865) uznał, że w razie nieudzielenia odpowiednich okresów odpoczynku pracownik może dochodzić odszkodowania lub zadośćuczynienia na zasadach ogólnych.
Z powyższych orzeczeń wynikałoby, że pracownik ma prawo do otrzymania czasu wolnego od pracy odpowiadającego niewykorzystanym godzinom odpoczynku, jednak w sytuacji dużej liczby tych godzin pracownik nie może domagać się ich kumulacji, np. nie może domagać się dodatkowego wolnego całego dnia lub kilku dni wolnych od pracy. Natomiast pracodawca może udzielać pracownikowi czasu wolnego w postaci godzin wielokrotnie, stosownie do potrzeb, w celu zapewnienia normalnego toku pracy i funkcjonowania zakładu pracy.
Niezależnie od powyższego, jeżeli pracownik wskutek nieudzielenia mu odpowiednich okresów odpoczynku poniósł szkodę majątkową lub zostały naruszone jego dobra osobiste, może domagać się od pracodawcy odszkodowania lub zadośćuczynienia, przy czym musi udowodnić określone w kodeksie cywilnym przesłanki konieczne do zasądzenia odszkodowania (art. 471 k.c.) lub zadośćuczynienia (art. 23, 24 k.c.).
Przykład: Udzielenie brakujących godzin odpoczynku
Pracownik zarządzający zakładem pracy pracował w czerwcu, we wtorek do godziny 22.00, a w środę do godziny 24.00. Normalne godziny pracy pracownika to 8.00 – 16.00. Czy należy udzielić pracownikowi brakującego odpoczynku? Jeżeli tak, to w jakiej ilości i w jakim okresie? Zgodnie z art. 132 k.p. zasadą jest jedenastogodzinny odpoczynek dobowy. Pracownik z wtorku na środę odpoczywał dziesięć godzin (między 22.00 a 8.00), a ze środy na czwartek osiem godzin (między 24.00, a 8.00). Tak więc odpoczynek dobowy pracownika został pomniejszony łącznie o cztery godziny. W zakładzie pracy obowiązuje trzymiesięczny okres rozliczeniowy, a zatem okres rozliczeniowy kończy się w czerwcu i w tym miesiącu pracodawca powinien udzielić pracownikowi brakujących czterech godzin odpoczynku.
Podstawa prawna
Art. 129 par. 1, art. 132, art. 133, art. 136, art. 137, art. 300 ustawy z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 1998 r. nr 21, poz. 94 z późn. zm.).
Art. 23, art. 24, art. 471 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16, poz. 93 z późn. zm.).
Art. 1 pkt 36, art. 20 ustawy z 14 listopada 2003 r. o zmianie ustawy – Kodeks pracy oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U z 2003 nr 213, poz. 2081)