Nabycie prawa do renty zależy nie tylko od stwierdzenia niezdolności do pracy, ale także od jej powstania w określonym przez przepisy czasie. Tego drugiego warunku nie muszą spełniać osoby całkowicie niezdolne do pracy mające długi staż ubezpieczeniowy.

Niezdolność do pracy występującego o rentę musi powstać nie później niż w ciągu 18 miesięcy od ustania okresów enumeratywnie wymienionych w art. 57 ust. 1 pkt 3 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Do okresów tych zalicza się m.in. okres ubezpieczenia, tzn. opłacania obowiązkowo albo dobrowolnie składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe, poczynając od 1 stycznia 1999 r., a także okres nieopłacania tych składek z powodu przekroczenia w trakcie roku kalendarzowego kwoty rocznej podstawy wymiaru składek.
Od powyższej zasady jest wyjątek - warunku powstania niezdolności do pracy w ściśle określonym przez przepisy czasie nie musi spełnić osoba, wobec której orzeczono całkowitą niezdolność do pracy i która może udowodnić okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiety albo 25 lat dla mężczyzny.
Zasady liczenia terminu
Termin 18 miesięcy należy liczyć zgodnie z zasadą, iż kończy się on z upływem tego dnia w ostatnim miesiącu, który odpowiada początkowemu dniowi terminu, a gdyby takiego dnia w ostatnim miesiącu nie było - w ostatnim dniu tego miesiąca.
W sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych osoba, której odmówiono przyznania świadczenia rentowego z powodu niespełnienia wszystkich warunków, może prawdzie, mimo prawomocnego orzeczenia, ponownie ubiegać się o świadczenie, jeżeli wykaże, że spełnia wymagane warunki w okresie późniejszym lub, że doszło do zmiany sytuacji, także prawnej (wyrok SN z 19 czerwca 2001 r., II UKN 414/00, PPiPS 2003/3/56). Trzeba jednak wiedzieć, że w ponownym postępowaniu nie można skutecznie powoływać się na spełnienie warunku nabycia prawa do renty, polegającego na powstaniu niezdolności do pracy w ciągu 18 miesięcy od ustania zatrudnienia, jeżeli uprzednio prawomocnym wyrokiem odmówiono przyznania świadczenia wobec niespełnienia tego warunku (wyrok SN z 3 lipca 2001 r., II UKN 462/00, OSNP 2003/7/184).
Niezdolność od dzieciństwa
Zdarza się, że u osoby występującej o przyznanie renty z tytułu niezdolności do pracy niezdolność ta trwa już od dzieciństwa. Przyjmuje się wówczas, że osoba taka spełnia warunek dotyczący daty powstania niezdolności do pracy (określony w art. 57 ust. 1 pkt 3 ustawy o emeryturach i rentach z FUS), jeśli w okresach wymienionych w tym przepisie nastąpiło istotne pogorszenie jej stanu zdrowia. Jednoznacznie na taką możliwość wskazał Sąd Apelacyjny w Białymstoku w wyroku z 11 marca 2003 r., uznając, że zgodnie z art. 57 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych możliwe jest nabycie prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy, jeżeli niezdolność do pracy powstała od dzieciństwa, a następnie w okresie zatrudnienia uległa pogorszeniu nawet w ramach tego samego stopnia niezdolności (III AUa 162/03, OSA 2003/8/30). Także Sąd Najwyższy w wyroku z 19 lutego 2002 r. wskazał, że dla spełnienia warunku określonego w art. 57 ust. pkt 3 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych przez osobę częściowo niezdolną do pracy przed podjęciem zatrudnienia i wykonującą pracę odpowiednią do jej możliwości zdrowotnych wymagane jest pogorszenie się stanu zdrowia w stopniu uniemożliwiającym wykonywanie pracy w dotychczasowym, ograniczonym zakresie (II UKN 115/01, OSNP 2002/5/119).
Rozbieżności w orzecznictwie
Stosowanie art. 57 ustawy emerytalnej określającego warunki nabycia prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy wywołało wątpliwość sprowadzającą się do pytania - czy osoba, która stała się całkowicie niezdolna do pracy po ukończeniu 30 lat (co zdarza się najczęściej) oraz udowodniła okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiety lub 25 lat dla mężczyzny, dla nabycia prawa do renty musi jeszcze wykazać spełnienie warunku wynikającego z art. z art. 58 ust. 2 ustawy emerytalnej, tj. posiadania pięcioletniego okresu składkowego i nieskładkowgo w ciągu ostatniego dziesięciolecia przed powstaniem tej niezdolności.
Stanowiska sądów w tej kwestii były odmienne (por. wyrok SN z 22 czerwca 2005 r., II UK 187/04, OSNP 2006/5-6/91, z 25 listopada 2005 r., I UK 67/05, OSNP 2006/19-20/308) i dlatego zagadnieniem tym zajął się ostatecznie Sąd Najwyższy w składzie siedmiu sędziów. W uzasadnieniu wyroku z 23 marca 2006 r. (I UZP 5/05, OSNP 2006 /19-20/305) wskazał, iż po nowelizacji art. 57 ustawą o rencie socjalnej z 2003 r. przepis ten składa się z dwu części nie tylko w znaczeniu formalnym - ustępu 1 i ustępu 2 - ale również w znaczeniu merytorycznym. Ustęp pierwszy określa dotychczasowe przesłanki prawa do renty. Ustęp drugi stanowi, że przepisu określającego czas powstania niezdolności do pracy (przepisu ust. 1 pkt 3) nie stosuje się do ubezpieczonego, który udowodnił okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiety lub 25 lat dla mężczyzny oraz jest całkowicie niezdolny do pracy.
Sąd Najwyższy w wyroku z marca 2006 r. stwierdził, że w odniesieniu do osób, które udowodniły okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiety lub 25 lat dla mężczyzny oraz są całkowicie niezdolne do pracy, ustawodawca zrezygnował nie tylko z wymagania, aby niezdolność do pracy powstała w ściśle określonych okresach, ale ponadto określił w sposób szczególny wymagany dla nabycia przez nich prawa do renty - okres składkowy i nieskładkowy oraz stopień niezdolności do pracy. Uzasadnia to wniosek, że przepis art. 57 ust. 2 ustawy emerytalnej w sposób szczególny w porównaniu z warunkami przewidzianymi w ust. 1, określa przesłanki nabycia prawa do renty.
RENTA DLA OSOBY Z DŁUGIM STAŻEM
Renta z tytułu niezdolności do pracy przysługuje ubezpieczonemu, który udowodnił okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiety lub 25 lat dla mężczyzny oraz jest całkowicie niezdolny do pracy (art. 57 ust. 2 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych - t.j. Dz.U. z 2004 r. nr 39, poz. 353 ze zm.), bez potrzeby wykazywania przewidzianego w art. 58 ust. 2 tej ustawy pięcioletniego okresu składkowego i nieskładkowego przypadającego w ciągu ostatniego dziesięciolecia przed zgłoszeniem wniosku o rentę lub przed dniem powstania niezdolności do pracy (uchwała SN z 23 marca 2006 r., I UZP 5/05, OSNP 2006/19-20/305).
PRZYKŁAD POGORSZENIE STANU ZDROWIA
ZUS decyzją odmówił Adamowi P. renty z tytułu niezdolności do pracy z tego tylko powodu, że niezdolność do pracy trwa od dzieciństwa. Sąd okręgowy - sąd pracy i ubezpieczeń społecznych wyrokiem zmienił tę decyzję i przyznał prawo do renty z tytułu częściowej niezdolności do pracy. Na podstawie opinii biegłego lekarza okulisty ustalono bowiem, że Adam P. wprawdzie od dzieciństwa cierpi na krótkowzroczność, ale następuje niedowidzenie oka lewego (prowadzącego), gdzie doszło do postępujących i trwałych zmian degeneracyjnych siatkówki. Pogorszenie stanu wzroku nastąpiło pomiędzy 2003 a 2005 rokiem, tj. w okresie zatrudnienia Adama P. na podstawie umowy o pracę.
ANDRZEJ MAREK
PODSTAWA PRAWNA
■ Art. 57 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz. U. z 2004 r. nr 39, poz. 353 z późn. zm.).