Pracodawca może zgodnie z prawem zawrzeć umowę o pracę z członkami swojej rodziny. Swoboda ta nie dotyczy pracodawców samorządowych, którzy związani są zakazem zatrudniania osób najbliższych.
Przepisy kodeksu pracy nie wprowadzają generalnego zakazu zatrudniania członków rodziny ani w prywatnych przedsiębiorstwach, ani w jednostkach budżetowych.
Praktyka ta, chociaż może prowadzić do nadużyć, jest jednak co do zasady zgodna z prawem. Prywatny pracodawca zatrudniający rodzinę powinien jednak liczyć się z możliwością kontroli ze strony Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Inspektorzy ZUS mogą powziąć wątpliwość, czy zatrudnienie członka rodziny nie ma na celu wyłudzenia świadczeń z ubezpieczeń społecznych. Jeżeli jednak w wyniku kontroli okaże się, że pracownik faktycznie wykonywał pracę i zatrudnienie nie było fikcyjne, ZUS nie może kwestionować takiej umowy.

Ograniczenia w samorządach

Swoboda doboru pracowników nie ma jednak zastosowania w samorządowych jednostkach organizacyjnych. Przepisy ustawy z 21 listopada 2008 r. o pracownikach samorządowych wprowadzają w tym zakresie istotne ograniczenie.
Ustawa przewiduje zakaz zatrudniania w tej samej jednostce samorządowej członków najbliższej rodziny (art. 26 ustawy). Zakaz ten ma szerokie zastosowanie, bowiem obowiązuje wszystkich pracowników samorządowych.

We wszystkich jednostkach

Przepisy ustawy mają zastosowanie do pracowników zatrudnionych w jednostkach samorządu województwa (urzędy marszałkowskie), powiatu (starostwo) oraz gminy (urzędy gmin). Uregulowania te dotyczą zatem wszystkich szczebli samorządu terytorialnego. Istotne jest, że zakaz zatrudniania rodziny obowiązuje także pracowników zatrudnionych w jednostkach pomocniczych gmin, gminnych jednostkach i zakładach budżetowych oraz biurach jednostek administracyjnych samorządu. Od 1 stycznia 1999 r. prowadzenie szkół i placówek oświatowych stało się zadaniem jednostek samorządu terytorialnego zgodnie z przepisami ustawy z 25 lipca 1989 r. o zmianie ustawy o systemie oświaty. W związku z tym większość pracowników administracji i obsługi szkół oraz innych placówek oświatowych stała się pracownikami samorządowymi.
Zasada ta nie dotyczy nauczycieli, bowiem w myśl art. 5d ustawy z 7 września 1991 r. o systemie oświaty, przepisy o pracownikach samorządowych stosujemy tylko do osób niebędących nauczycielami.
Gminną jednostką budżetową jest przykładowo gimnazjum, bowiem zgodnie z treścią art. 5 ust. 5 ustawy z 7 września 1991 r. o systemie oświaty, zakładanie i prowadzenie gimnazjów należy do zadań własnych gminy. Dyrektor gimnazjum, jako kierownik gminnej jednostki organizacyjnej, jest pracodawcą w rozumieniu przepisów prawa pracy.
Zatrudniając pracowników administracyjnych w szkole, dyrektor ograniczony jest zakazem z art. 26 ustawy o pracownikach samorządowych. Zgodnie z powołanym przepisem małżonkowie oraz osoby pozostające ze sobą w stosunku pokrewieństwa do drugiego stopnia lub stosunku powinowactwa pierwszego stopnia i przysposobienia, opieki lub kurateli – nie mogą być zatrudnieni u pracodawców samorządowych, jeżeli powstałby między tymi osobami stosunek bezpośredniej podległości służbowej.

Stopień pokrewieństwa

Należy wyjaśnić, że pokrewieństwo to pochodzenie osób od wspólnego przodka, czyli więzy krwi. Oblicza się je w liniach i stopniach, przy czym krewnymi w linii prostej są osoby pochodzące jedna od drugiej. Istnieje linia wstępna i zstępna.
Wstępni to rodzice, dziadkowie, a zstępni to dzieci, wnuki. Z kolei krewnymi w linii bocznej są osoby, które pochodzą od wspólnego przodka, ale nie są spokrewnione w linii prostej, czyli rodzeństwo, kuzyni.
Natomiast powinowactwo to związek powstający między małżonkiem i krewnymi współmałżonka. Zakaz z art. 26 ustawy odnosi się zatem do małżonka, rodziców, dziadków, dzieci, wnuków, rodzeństwa i dzieci rodzeństwa, teściów i dzieci współmałżonka oraz osób pozostających w stosunku przysposobienia, opieki lub kurateli.



Podległość służbowa

Osoby spokrewnione albo spowinowacone nie mogą pracować w tej samej jednostce samorządowej tylko wtedy, gdy między nimi istnieje stosunek bezpośredniej podległości służbowej. Określenie to jest pojęciem nieostrym, zaś ocena, czy taka podległość istnieje, należy do pracodawcy samorządowego.
Niewątpliwie bezpośrednia podległość służbowa zachodzić będzie w sytuacji, gdy kierownik urzędu podejmuje na bieżąco, w toku codziennej pracy, decyzje o zakresie obowiązków podwładnego.
Stosunek podległości zachodzić będzie między dyrektorem szkoły a pracownikami sekretariatu czy administracji. Podległości takiej nie musi być jednak między dyrektorem szkoły a personelem sprzątającym.
Jeżeli w szkole utworzone zostanie stanowisko kierownika administracyjnego, to można uznać, że to on, a nie dyrektor będzie bezpośrednim przełożonym personelu sprzątającego.

Konsekwencje naruszeń

Ustawa nie precyzuje, jakie są skutki naruszenia zakazu zatrudniania członków rodziny. Z pewnością nie można mówić tu o nieważności umowy o pracę, w orzecznictwie odrzuca się bowiem możliwość uznania umowy o pracę za bezwzględnie nieważną. Należy zatem przyjąć, że umowa taka jest ważna, mimo iż narusza obowiązujące przepisy.
Zawarcie umowy wbrew zakazowi stanowi uzasadnioną przyczynę wypowiedzenia umowy o pracę. Wobec kierownika jednostki samorządowej, który wbrew zakazowi zatrudni członka swojej rodziny, powinny zostać wyciągnięte odpowiednie konsekwencje służbowe. Pracodawca samorządowy będzie miał obowiązek podjąć stosowne działania także wówczas, gdy więzy rodzinne powstaną w trakcie trwania stosunku pracy.
Identyczna sytuacja będzie miała miejsce w przypadku zawarcia związku małżeńskiego przez osoby pozostające w zależności służbowej. Jeżeli zatem dyrektor szkoły zawrze związek małżeński ze swoim pracownikiem, konieczne będzie przeprowadzenie odpowiednich zmian kadrowych. Nie zawsze oznaczać to będzie konieczność rozwiązania stosunku pracy. Jeżeli tylko pozwala na to struktura organizacyjna jednostki samorządowej, możliwe jest przeniesienie jednego pracownika na inne stanowisko pracy. Przykładowo, w urzędzie gminy możliwe będzie przeniesienie pracownika do innego wydziału, którego dyrektorem będzie obca osoba.
Przykład: Warunek bezpośredniej podległości
W urzędzie gminy w B. na stanowisku inspektora w Wydziale Gospodarki Nieruchomościami zatrudniony został wnuk wójta. Na czele tego wydziału stoi dyrektor, który jest bezpośrednim przełożonym wszystkich pracowników. Pomiędzy wójtem a jego wnukiem nie zachodzi więc stosunek bezpośredniej podległości służbowej, bowiem w strukturze urzędu istnieją przełożeni pośrednich szczebli (wójt – dyrektorzy – pracownicy). W opisanej sytuacji nie doszło zatem do naruszenia zakazu zatrudniania członków rodziny.
Przykład: Zmiana stanu cywilnego
Dyrektor gimnazjum zatrudniał Annę B. na stanowisku księgowej. Anna B. po roku pracy w szkole zawarła związek małżeński z Piotrem W., który jest synem dyrektora szkoły. W rezultacie Anna B. została synową zatrudniającego ją dyrektora gimnazjum. Jako powinowata pierwszego stopnia wobec swojego bezpośredniego zwierzchnika objęta jest zakazem zatrudnienia z art. 26 ustawy o pracownikach samorządowych. Wobec tego strony powinny zawrzeć porozumienie rozwiązujące stosunek pracy. Jeżeli Anna B. nie wyrazi zgody na takie rozwiązanie, dyrektor szkoły powinien wypowiedzieć jej umowę o pracę.
Podstawa prawna
Art. 26 ustawy z 21 listopada 2008 r. o pracownikach samorządowych (Dz.U. nr 223, poz. 1458 z późn. zm.).
Art. 5 ustawy z 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz.U. nr 95 poz. 425 z późn. zm.).