Rozpoznanie choroby zawodowej albo podejrzenie o taką chorobę wiąże się z licznymi obowiązkami pracodawcy, m.in. wobec inspekcji sanitarnej, inspektora pracy, a także pracownika. Każdy pracodawca powinien je znać, aby nie narazić się na odpowiedzialność za popełnienie wykroczenia albo nawet przestępstwa.

Kodeks pracy nie definiuje pojęcia choroby zawodowej. Wynika ono z ustawy o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych. W myśl tej ustawy, aby uznać chorobę za zawodową, musi ona być:
  •  wymieniona w załączniku do rozporządzenia w sprawie wykazu chorób zawodowych, szczegółowych zasad postępowania w sprawach zgłaszania podejrzenia, rozpoznawania i stwierdzania chorób zawodowych oraz podmiotów właściwych w tych sprawach (choroby uznane za zawodowe zostały wymienione obok),
  •  spowodowana działaniem czynników szkodliwych dla zdrowia, występujących w środowisku pracy lub sposobem wykonywania pracy.
Spośród czynników szkodliwych dla zdrowia można wyróżnić: fizyczne, w szczególności: hałas, drgania, promieniowanie (jonizujące, laserowe, podczerwone), chemiczne - toksyczne substancje, biologiczne, w szczególności: bakterie, wirusy, grzyby.
Warto wiedzieć, że o tym, czy schorzenie ma charakter choroby zawodowej, decyduje nie tylko zamieszczenie go w wykazie chorób zawodowych, lecz również istnienie związku przyczynowego pomiędzy chorobą a warunkami pracy. W przypadku pozytywnego ustalenia, że stwierdzona choroba jest wymieniona w wykazie chorób zawodowych i praca była wykonywana w warunkach narażających na jej powstanie, istnieje domniemanie związku przyczynowego między chorobą zawodową a warunkami narażającymi na jej powstanie (wyrok Sądu Najwyższego z 3 lutego 1999 r., III RN 110/98, OSNP 1999/22/709).
PRZYKŁAD
BRAK CHOROBY W WYKAZIE
Kazimierz M., gdy stwierdzono u niego chorobę zwyrodnieniową stawów kręgosłupa lędźwiowego, wystąpił o uznanie jej za chorobę zawodową i o odszkodowanie. Twierdził, że problemy z kręgosłupem są następstwem pracy na różnych stanowiskach w PKP, ostatnio na stanowisku maszynisty trakcji spalinowej. Pracodawca odmawiając zgłoszenia choroby Kazimierza M. właściwym inspekcjom postąpił zgodnie z przepisami. Bezwzględną przesłanką uznania konkretnej choroby za zawodową jest bowiem umieszczenie jej w wykazie chorób zawodowych, stanowiącym załącznik do rozporządzenia w sprawie wykazu chorób zawodowych. Z uwagi, że choroba zwyrodnieniowa stawów kręgosłupa lędźwiowego nie jest umieszczona w tym wykazie, nie może być uznana za zawodową. Rozważanie związku przyczynowego choroby ze środowiskiem pracy w analizowanej sytuacji nie jest potrzebne.
PRZYKŁAD
CHOROBA MIMO BRAKU WINY PRACODAWCY
Paweł M. po ukończeniu szkoły zawodowej podjął pracę w piekarni. Po kilku miesiącach pracy lekarz stwierdził u niego astmę oskrzelową. Badania wykazały, że ma uczulenie na alergeny mąki. Pracodawca przeprowadził niezbędne badania, dotyczące warunków pracy, które nie wykazały żadnych odchyleń. U Pawła M. stwierdzono chorobę zawodową. Astma oskrzelowa jest chorobą, która znajduje się w wykazie chorób zawodowych, a wywoływać ją może m.in. uczulenie na alergeny mąki. Warto wiedzieć, że wystąpienie szkodliwych czynników w środowisku nie musi być zawinione przez pracodawcę i nie musi wynikać z przekroczenia dopuszczalnych norm. Wystarczy wystąpienie w środowisku pracy czynnika, który jest szkodliwy choćby dla jednego pracownika ze względu na jego osobniczą wrażliwość. Taka teza wynika z wyroku Naczelnego Sądu Administracyjnego z 7 stycznia 1994 r. (sygn. akt I SA 1640/93, ONSA 1995/1/28).
Profilaktyka chorób zawodowych
Zanim zostaną omówione obowiązki pracodawcy w razie rozpoznania u pracownika choroby zawodowej, wymienimy najważniejsze, które mają zapobiegać powstawaniu takich chorób. I tak w ramach profilaktyki chorób zawodowych pracodawca jest zobowiązany:
  •  informować pracowników o ryzyku zawodowym, które wiąże się z wykonywaną pracą oraz o zasadach ochrony przed zagrożeniami (art. 226 k.p.),
  •  stosować środki zapobiegające chorobom zawodowym związanym z wykonywaną pracą, a w szczególności: utrzymywać w stanie stałej sprawności urządzenia ograniczające lub eliminujące szkodliwe dla zdrowia czynniki środowiska pracy oraz urządzenia służące do pomiarów tych czynników, przeprowadzać, na swój koszt, badania i pomiary czynników szkodliwych dla zdrowia, rejestrować i przechowywać wyniki tych badań i pomiarów oraz udostępniać je pracownikom (art. 227 k.p.),
  •  w razie stwierdzenia u pracownika objawów wskazujących na powstawanie choroby zawodowej przenieść go do innej pracy nienarażającej go na działanie czynnika, który wywołał te objawy (art. 230 k.p.).
Sposób informowania pracownika o ryzyku zawodowym musi być zawarty w regulaminie pracy. Celem wykonania tego obowiązku jest realizowanie zasady swobody wyboru pracy przez pracownika.
Podstawą przeniesienia pracownika do innej pracy jest orzeczenie lekarskie stwierdzające taką konieczność. Wyjaśnić trzeba, że nie tylko samo rozpoznanie podejrzewania choroby zawodowej, ale także data i czas określony w orzeczeniu na przeniesienie pracownika do innej pracy wiążą pracodawcę. Z bezwzględnego obowiązku przeniesienia pracownika do innej pracy pracodawca nie może się zwolnić nawet na podstawie porozumienia z pracownikiem albo na jego żądanie (por. uchwała SN z 28 sierpnia 1976 r., I PR 256/67, OSNCP 1968/3/52). Jeżeli przeniesienie do innej pracy spowodowałoby obniżenie wynagrodzenia, pracownikowi przysługuje dodatek wyrównawczy przez okres nieprzekraczający sześciu miesięcy.
Obowiązkowi pracodawcy przeniesienia pracownika do innej pracy odpowiada obowiązek tegoż pracownika wykonania polecenia pracodawcy. Niewykonanie tego polecenia może być uznane za ciężkie naruszenie podstawowych obowiązków pracowniczych i stanowić podstawę do rozwiązania umowy bez wypowiedzenia z winy pracownika na podstawie art. 52 par. 1 pkt 1 k.p. (por. uchwałę SN z 1 grudnia 1999 r., I PKN 425/99, OSPAPiUS 2001/8/263).
Wykonując obowiązek profilaktyki chorób zawodowych pracodawca nie może dopuścić do pracy pracownika bez aktualnego orzeczenia lekarskiego stwierdzającego brak przeciwwskazać do pracy na określonym stanowisku (art. 229 k.p.). Pracownik podlega badaniom wstępnym, okresowym i kontrolnym. W przypadku zatrudnienia pracowników w warunkach narażenia na działanie substancji i czynników rakotwórczych lub pyłów zwłókniających pracodawca jest obowiązany zapewnić tym pracownikom okresowe badania lekarskie także po:
  •  zaprzestaniu pracy w kontakcie z tymi substancjami, czynnikami lub pyłami,
  •  rozwiązaniu stosunku pracy, jeżeli zainteresowana osoba zgłosi wniosek o objęcie takimi badaniami.
Wymienione wyżej badania przeprowadzane są na koszt pracodawcy i ma on obowiązek przechowywać orzeczenia wydane na podstawie tych badań. Wyjaśnić trzeba, że pracownik musi je wykonać. Następstwem zawinionej odmowy wykonania przez pracownika zgodnego z prawem polecenia poddania się badaniom wstępnym, okresowym czy kontrolnym może być rozwiązanie umowy bez wypowiedzenia albo odmowa jej nawiązania. Trzeba zapamiętać, że poddawanie się wstępnym, okresowym i kontrolnym badaniom lekarskim to podstawowe obowiązki pracownika (art. 211 pkt 5 k.p.).
Kolejnym obowiązkiem pracodawcy mającym na celu zapobieganie chorobom zawodowym jest nieodpłatne dostarczanie pracownikom środków ochrony indywidualnej zabezpieczających przed działaniem niebezpiecznych i szkodliwych dla zdrowia czynników występujących w środowisku pracy oraz informowania ich o sposobach posługiwania się tymi środkami (art. 2376 par. 1 k.p.). Pracodawca nie może dopuścić pracownika do pracy bez środków ochrony indywidualnej oraz odzieży i obuwia roboczego, przewidzianych do stosowania na danym stanowisku pracy (art. 2379 par. 1 k.p.). Pracodawca musi też zapewnić, by środki ochrony indywidualnej oraz odzież i obuwie robocze, które w wyniku stosowania w procesie pracy uległy skażeniu środkami chemicznymi lub promieniotwórczymi albo materiałami biologicznie zakaźnymi, były przechowywane wyłącznie w miejscu przez niego wyznaczonym (art. 23710 k.p.). W par. 2 art. 23710 k.p. zawarty jest bezwzględny zakaz przejęcia przez pracownika dbałości o środki ochrony indywidualnej oraz odzież i obuwie, które uległy skażeniu środkami i materiałami wymienionymi wyżej.
CHOROBY UZNAWANE ZA ZAWODOWE
Z rozporządzenia Rady Ministrów z 30 lipca 2002 r. w sprawie wykazu chorób zawodowych, szczegółowych zasad postępowania w sprawach zgłaszania podejrzenia, rozpoznawania i stwierdzania chorób zawodowych oraz podmiotów właściwych w tych sprawach (Dz.U. nr 132, poz. 1115) wynika, że do chorób zawodowych należą:
  •  zatrucia ostre albo przewlekłe lub ich następstwa wywołane przez substancje chemiczne, m.in. amoniakiem
  •  gorączka metaliczna
  •  pylice płuc, m.in. górników kopalń węgla
  •  choroby opłucnej lub osierdzia wywołane pyłem azbestu, m.in. rozległe zgrubienia opłucnej
  •  przewlekłe obturacyjne zapalenie oskrzeli
  •  astma oskrzelowa
  •  zewnątrzpochodne alergiczne zapalenie pęcherzyków płucnych
  •  ostre uogólnione reakcje alergiczne
  •  byssinoza
  •  beryloza
  •  choroby płuc wywołane pyłem metali twardych
  •  alergiczny nieżyt nosa
  •  zapalenie obrzękowe krtani o podłożu alergicznym
  •  przedziurawienie przegrody nosa wywołane substancjami o działaniu żrącym lub drażniącym
  •  przewlekłe choroby narządu głosu spowodowane nadmiernym wysiłkiem głosowym, trwającym co najmniej 15 lat, m.in. guzki głowowe twarde
  •  choroby wywołane działaniem promieniowania jonizującego, m.in. zaćma popromienna
  •  nowotwory złośliwe powstałe w następstwie działania czynników występujących w środowisku pracy, uznanych za rakotwórcze u ludzi, m.in. rak płuca, rak oskrzela
  •  choroby skóry, m.in. alergiczne kontaktowe zapalenie skóry
  •  przewlekłe choroby układu ruchu wywołane sposobem wykonywania pracy, m.in. przewlekłe uszkodzenie łękotki
  •  przewlekłe choroby obwodowego układu nerwowego wywołane sposobem wykonywania pracy, m.in. zespół ciśnieni w obrębie nadgarstka
  •  obustronny trwały ubytek słuchu typu ślimakowego
  •  zespół wibracyjny, m.in. postać naczyniowo-nerwowa
  •  choroby wywołane pracą w warunkach podwyższonego ciśnienia atmosferycznego, m.in. choroba dekompresyjna
  •  choroby wywołane działaniem wysokich albo niskich temperatur otoczenia, m.in. udar cieplny i jego następstwa, odmroziny
  •  choroby układu wzrokowego wywołane czynnikami fizycznymi, chemicznymi lub biologicznymi, m.in. alergiczne zapalenie spojówek
  •  choroby zakaźne lub pasożytnicze albo ich następstwa, m.in. wirusowe zapalenie wątroby, gruźlica
Zawiadomienie właściwych inspekcji
Pracodawca jest obowiązany niezwłocznie zgłosić właściwemu organowi Państwowej Inspekcji Sanitarnej i właściwemu okręgowemu inspektorowi pracy każdy przypadek rozpoznanej choroby zawodowej albo podejrzenia o taką chorobę. Właściwość wymienionych organów ustala się według miejsca, w którym praca jest lub była wykonywana przez pracownika, lub według krajowej siedziby pracodawcy w przypadku, gdy dokumentacja dotycząca narażenia zawodowego jest gromadzona w tej siedzibie.
Przy zgłaszaniu podejrzenia, rozpoznawaniu i stwierdzaniu chorób zawodowych uwzględnia się choroby ujęte w wykazie chorób zawodowych, jeżeli w wyniku oceny warunków pracy można stwierdzić bezspornie lub z wysokim prawdopodobieństwem, że choroba została spowodowana działaniem czynników szkodliwych dla zdrowia występujących w środowisku pracy albo w związku ze sposobem wykonywania pracy (narażeniem zawodowym).
Zgłoszenie podejrzenia choroby zawodowej oraz jej rozpoznanie może nastąpić u pracownika lub byłego pracownika w okresie jego zatrudnienia w narażeniu zawodowym lub po zakończeniu pracy w takim narażeniu, nie później jednak niż w okresie, który został określony w wykazie chorób zawodowych.
Z orzecznictwa Sądu Najwyższego wynika, kto ponosi odpowiedzialność za chorobę zawodową pracownika, gdy zmieniał on pracodawców. Jeżeli w ostatnim zakładzie pracy zatrudniającym pracownika istniały warunki pracy narażające go na chorobę zawodową i w okresie zatrudnienia w tym zakładzie choroba zawodowa została u pracownika stwierdzona w sposób prawem przewidziany, a wskutek tej choroby doznał on uszczerbku na zdrowiu, to odpowiedzialność ponosi ten ostatni zakład pracy, chociażby okres pracy w tym zakładzie nie był znaczny i pracownik był także uprzednio zatrudniony w innym zakładzie pracy, w którym także występowały warunki szkodliwe, mogące mieć wpływ na powstanie choroby zawodowej (wyrok SN z 2 czerwca 1998 r., II UKN 90/98, OSNAPiUS 1999/11/374).
Aby ułatwić dokonanie zgłoszenia podejrzenia choroby zawodowej, opracowano formularz takiego zgłoszenia, stanowiący załącznik nr 1 do rozporządzenia ministra zdrowia w sprawie sposobu dokumentowania chorób zawodowych i skutków tych chorób. W przypadku choroby zawodowej o ostrym przebiegu lub podejrzenia, że choroba ta była przyczyną śmierci pracownika, konieczna jest oprócz zawiadomienia w formie pisemnej informacja telefoniczna.
Udzielenie dodatkowych informacji
Lekarz właściwej jednostki orzeczniczej wydaje orzeczenie lekarskie o rozpoznaniu choroby zawodowej lub o braku podstaw do rozpoznania choroby zawodowej (która stanowi podstawę wydania decyzji przez państwowego inspektora sanitarnego) na podstawie wyników przeprowadzonych badań lekarskich i pomocniczych, dokumentacji medycznej pracownika, dokumentacji przebiegu zatrudnienia oraz oceny narażenia zawodowego. Jeżeli zakres informacji zawartych w dokumentacji, o której mowa wyżej, jest niewystarczający do wydania orzeczenia lekarskiego, lekarz występuje o ich uzupełnienie m.in. do pracodawcy.
Pracodawca udziela informacji uzupełniających dotyczących przebiegu oraz organizacji pracy pracownika, pracy w godzinach nadliczbowych, danych o narażeniu zawodowym obejmujących także wyniki pomiarów czynników szkodliwych na stanowiskach pracy, na których pracownik był zatrudniony, stosowanych przez pracownika środków ochrony indywidualnej, a w przypadku narażenia pracownika na czynniki o działaniu uczulającym (alergenów) musi przekazać na żądanie lekarza próbki substancji, w ilości niezbędnej do przeprowadzenia badań diagnostycznych.
Postępowanie po rozpoznaniu choroby
W razie rozpoznania u pracownika choroby zawodowej pracodawca jest obowiązany:
  •  ustalić przyczyny powstania choroby zawodowej oraz charakter i rozmiar zagrożenia tą chorobą, działając w porozumieniu z właściwym organem Państwowej Inspekcji Sanitarnej,
  •  przystąpić niezwłocznie do usunięcia czynników powodujących powstanie choroby zawodowej i zastosować inne niezbędne środki zapobiegawcze,
  •  zapewnić realizację zaleceń lekarskich (art. 235 par. 3 k.p.).
Gdy zostanie stwierdzona orzeczeniem lekarskim niezdolność do wykonywania dotychczasowej pracy wskutek choroby zawodowej, pracodawca musi przenieść pracownika do odpowiedniej pracy, a więc zgodnej z posiadanymi przez niego kwalifikacjami (art. 231 k.p.). Wyjaśnić trzeba, że obowiązek ten powstaje, gdy pracownik niezdolny do wykonywania dotychczasowej pracy wskutek choroby zawodowej nie został uznany za niezdolnego do pracy w rozumieniu przepisów o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Niezdolną do pracy w myśl art. 12 przywołanej ustawy jest osoba, która całkowicie lub częściowo utraciła zdolność do pracy zarobkowej z powodu naruszenia sprawności organizmu i nie rokuje odzyskania zdolności do pracy po przekwalifikowaniu. Omawiany obowiązek będzie więc dotyczył pracownika, u którego w następstwie choroby zawodowej występuje prawdopodobnie przejściowa niezdolność do wykonywania dotychczasowej pracy. Gdy za pracę, do której pracownik zostanie przesunięty, otrzyma on niższe wynagrodzenie, pracodawca będzie zobowiązany wypłacić mu dodatek wyrównawczy, nie dłużej jednak niż przez sześć miesięcy.
Obowiązek pracodawcy zatrudnienia pracownika poszkodowanego wskutek choroby zawodowej przy innej odpowiedniej pracy został również określony w ustawie o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. W myśl art. 14 przywołanej ustawy osobie zatrudnionej, która w wyniku choroby zawodowej utraciła zdolność do pracy na dotychczasowym stanowisku, pracodawca jest obowiązany wydzielić lub zorganizować odpowiednie stanowisko pracy z podstawowym zapleczem socjalnym, nie później niż w okresie trzech miesięcy od daty zgłoszenia przez tę osobę gotowości przystąpienia do pracy. Zgłoszenie gotowości przystąpienia do pracy powinno nastąpić w ciągu miesiąca od dnia uznania za osobę niepełnosprawną.
Obowiązek pracodawcy przeniesienia do odpowiedniej pracy należy odróżnić od omówionego wyżej przeniesienia do innej pracy, gdy powstało podejrzenie choroby zawodowej. Różnica między tymi obowiązkami wynika przede wszystkim ze stopnia utraty zdolności pracownika do wykonywania dotychczasowej pracy.
W przepisach nie uregulowano sytuacji jak ma postąpić pracodawca, gdy nie może z obiektywnych powodów zatrudnić pracownika na dozwolonym mu stanowisku pracy. Wydaje się, że w takim przypadku należy dopuścić możliwość rozwiązania umowy z zastrzeżeniem, że w okresie wypowiedzenia pracownik nie może wykonywać pracy na dotychczasowym stanowisku.
PRZYKŁAD
SKUTKI NIEPRZENIESIENIA PRACOWNIKA DO INNEJ PRACY
Z orzeczenia lekarskiego wynikało, że pracownik ma początki pylicy płuc. Pracodawca mimo ciążącego na nim obowiązku przeniesienia go do innej pracy w terminie i na czas określony w orzeczeniu nie wykonał go. Postępując w ten sposób, pracodawca ciężko naruszył swoje podstawowe obowiązki wobec pracownika. Pracownik jest uprawniony do rozwiązania umowy bez wypowiedzenia z winy pracodawcy (na podstawie art. 55 par. 1 k.p.). Pracodawca, nie wykonując obowiązku przeniesienia pracownika do innej pracy, mającego na celu zapobieżenie rozwojowi choroby zawodowej, popełnia wykroczenie i na mocy art. 283 par. 1 k.p. podlega karze grzywny.
PRZYKŁAD
GDY BRAK MOŻLIWOŚCI PRZENIESIENIA - WYPOWIEDZENIE UMOWY
Lekarz stwierdził u pracownika objawy wskazujące na powstanie choroby zawodowej. Pracodawca, z uwagi na brak możliwości, nie może przenieść go do innej pracy - odpowiedniej do jego stanu zdrowia. W takiej sytuacji istnieją podstawy do wypowiedzenia umowy. W okresie wypowiedzenia pracownik powinien być odsunięty od wykonywania pracy narażającej go na działanie czynnika, który wywołał objawy choroby zawodowej. W analizowanej sytuacji pracodawca powinien go zwolnić z obowiązku świadczenia pracy. Z uwagi że w okresie wypowiedzenia pracodawca ma obowiązek wypłacania wynagrodzenia w niezmienionej wysokości (także w przypadku zwolnienia pracownika z obowiązku świadczenia pracy) nie ma konieczności wypłacania dodatku wyrównawczego.
PRZYKŁAD
BEZZASADNIE WYPOWIEDZENIE
U Adama P. stwierdzono objawy wskazujące na powstanie choroby zawodowej. Z uwagi na to pracodawca wypowiedział mu umowę o pracę, powołując się na brak możliwości zatrudnienia go przy innej, odpowiedniej pracy, stosownie do orzeczenia lekarskiego. Adam P. chce odwołać się od tego wypowiedzenia do sądu. W postępowaniu o uznanie oświadczenia o wypowiedzeniu za bezskuteczne musi on udowodnić, że pracodawca ma możliwość czasowego zatrudnienia go przy pracy nienarażającej go na działanie czynnika, który wywołał objawy powstawania choroby zawodowej.
PRZYKŁAD
CHOROBA ZAWODOWA U BYŁEGO PRACOWNIKA
Adam M. pracował przez siedem lat jako pilarz w tartaku. Po czterech miesiącach od rozwiązania umowy stwierdzono u niego astmę oskrzelową. Astma ostrzelowa znajduje się w wykazie chorób zawodowych. Z wykazu tego wynika, że rozpoznanie choroby zawodowej - astmy oskrzelowej, pomimo wcześniejszego zakończenia narażenia zawodowego (rozwiązania umowy), jest możliwe w okresie roku od zakończenia pracy w takim narażeniu. Rozpoznanie choroby zawodowej w analizowanym przypadku będzie zależało od stwierdzenia (bezspornie lub z wysokim prawdopodobieństwem) w wyniku oceny warunków pracy, czy choroba została spowodowana działaniem czynników szkodliwych dla zdrowia występujących w środowisku pracy.
TREŚĆ ZGŁOSZENIA PODEJRZENIA CHOROBY ZAWODOWEJ
W zgłoszeniu należy podać:
  •  dane identyfikacyjne pracownika,
  •  aktualne zatrudnienie i miejsce zatrudnienia, w którym wystąpiło zagrożenie będące powodem zgłoszenia podejrzenia choroby zawodowej,
  •  stanowisko i rodzaj pracy, np. nauczyciel języka polskiego,
  •  pełną nazwę choroby zawodowej, np. przewlekła choroba narządu głosu spowodowana nadmiernym wysiłkiem głosowym, twajacym co najmniej 15 lat - guzki głosowe twarde,
  •  pozycja w wykazie chorób zawodowych, np. 15.1.,
  •  rodzaj narażenia zawodowego, które wskazuje się jako przyczynę choroby, np. nadmierne obciążenie narządu głosu spowodowane wieloletnią nauką języka polskiego w szkole,
  •  okres narażenia zawodowego na czynniki, które wskazuje się jako przyczynę choroby zawodowej,
  •  uzasadnienie podejrzenia choroby zawodowej.
Analizowanie przyczyn chorób
Pracodawca musi systematycznie analizować przyczyny chorób zawodowych i innych chorób związanych z warunkami środowiska pracy i na podstawie wyników tych analiz stosować właściwe środki zapobiegawcze (art. 236 k.p.). Z powyższego wynika, że pracodawca nie może ograniczyć się tylko do doprowadzenia do stwierdzenia choroby zawodowej. Musi on bowiem wraz z lekarzem sprawującym profilaktyczną opiekę medyczną nad pracownikami dokonywać okresowych analiz niezdolności do pracy swoich pracowników z powodu choroby pod kątem ujawniania schorzeń, które pozostają w związku przyczynowym z warunkami pracy.
Warto wiedzieć, że śmierć pracownika nie uzasadnia odstąpienia od stwierdzenia u niego choroby zawodowej, ponieważ ze stwierdzeniem takiej choroby wiążą się nie tylko określone uprawnienia pracownika, lecz także obowiązki zakładu pracy, a w szczególności obowiązek stosowania właściwych środków zapobiegawczych (por. wyrok NSA w Warszawie z 15 lutego 1983 r., II SA 2082/82, ONSA 1983/1/8).
Rejestr i zawiadomienie
Pracodawca musi prowadzić rejestr zachorowań na choroby zawodowe i podejrzeń o takie choroby (art. 235 par. 4 k.p.). Przepisy nie określają treści rejestru, w praktyce przyjmuje się, że powinny się w nim znaleźć m.in. następujące informacje:
  •  imię i nazwisko pracownika, u którego stwierdzono chorobę zawodową,
  •  stanowisko, na którym zatrudniony był pracownik i rodzaj wykonywanej przez niego pracy,
  •  czynnik, który spowodował chorobę,
  •  data zgłoszenia podejrzenia choroby zawodowej oraz adnotacja, kto dokonał zgłoszenia,
  •  informacja o orzeczeniu lekarskim o rozpoznaniu choroby zawodowej lub o braku podstaw do jej rozpoznania,
  •  informacja o decyzji o stwierdzeniu choroby zawodowej albo decyzji o braku podstaw do jej stwierdzenia.
Po zakończeniu postępowania mającego na celu ustalenie uszczerbku na zdrowiu lub niezdolności do pracy w związku ze stwierdzoną chorobą zawodową pracownika pracodawca musi przesłać do Zakładu Epidemiologii Instytutu Medycyny Pracy im. prof. dr. med. Jerzego Nofera w Łodzi, ul. Św. Teresy 8, 90-950 Łódź, skr. poczt. 199 oraz do właściwego państwowego inspektora sanitarnego zawiadomienie o skutkach choroby zawodowej. Wzór zawiadomienia stanowi załącznik nr 10 do rozporządzenia w sprawie sposobu dokumentowania chorób zawodowych i skutków tych chorób. Formularz zawiadomienia należy wypełnić pismem maszynowym.
Zawiadomienie o skutkach choroby zawodowej wypełnia pracodawca zatrudniający pracownika, u którego stwierdzono chorobę zawodową po jego przystąpieniu do pracy lub po przyznaniu renty z tytułu niezdolności do pracy. W zawiadomieniu podaje się m.in.: pełne rozpoznanie choroby zawodowej zgodnie z brzmieniem podanym w decyzji o stwierdzeniu choroby zawodowej, datę wydania decyzji, liczbę dni okresowej niezdolności do pracy z powodu choroby lub przeniesienia na inne stanowisko pracy, procent uszczerbku na zdrowiu orzeczony przez lekarza orzecznika ZUS, wysokość jednorazowego odszkodowania wypłaconego w związku ze stwierdzeniem choroby zawodowej. W zawiadomieniu należy też zaznaczyć, czy przyznano świadczenia wyrównawcze w związku ze stwierdzeniem choroby zawodowej, rentę z tytułu choroby zawodowej i podać, czy jest to renta z tytułu częściowej czy całkowitej niezdolności do pracy oraz na jaki okres została przyznana.
Wypłata świadczeń wypadkowych
Pracownicy podlegają obowiązkowo ubezpieczeniom społecznym, m.in. ubezpieczeniu z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, tzw. ubezpieczeniu wypadkowemu. Składka na to ubezpieczenie finansowana jest w całości przez pracodawcę. Z tytułu comiesięcznego opłacania przez pracodawcę składek na ubezpieczenie wypadkowe pracownik ma prawo do świadczeń w razie wypadku przy pracy albo choroby zawodowej. Następstwa wypadków przy pracy i chorób zawodowych stanowią zatem ryzyko ubezpieczeń społecznych, ryzyko Zakładu Ubezpieczeń Społecznych.
Prawo do świadczeń z ubezpieczenia wypadkowego (zasiłku chorobowego, zasiłku wyrównawczego, świadczenia rehabilitacyjnego) i ich wysokość ustalają oraz świadczenia te wypłacają płatnicy składek (m.in. pracodawcy), jeżeli są zobowiązani do ustalania prawa do zasiłków w razie choroby i macierzyństwa i ich wypłaty, albo oddziały ZUS.
Pracodawca musi wypłacać świadczenia z ubezpieczenia chorobowego, gdy zgłasza do tego ubezpieczenia powyżej 20 ubezpieczonych. Trzeba jednak pamiętać, że za okres po ustaniu ubezpieczenia (np. po rozwiązaniu umowy o pracę) zasiłki zawsze wypłaca ZUS.
Z ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa wynika, że liczbę ubezpieczonych ustala się na rok kalendarzowy według stanu na 30 listopada poprzedniego roku kalendarzowego. Natomiast w stosunku do płatników składek, którzy na ten dzień nie zgłaszali nikogo do ubezpieczenia chorobowego - według stanu na pierwszy miesiąc, w którym dokonali takiego zgłoszenia. ZUS opracował szczegółowe wyjaśnienia doprecyzowujące tą regulację. Wynika z nich, kogo należy uwzględniać w liczbie ubezpieczonych, a kogo nie. Zgodnie z tymi wyjaśnieniami w liczbie ubezpieczonych należy uwzględniać:
  •  pracowników (w tym również uczniów),
  •  podlegające ubezpieczeniu chorobowemu osoby wykonujące pracę nakładczą,
  •  podlegające ubezpieczeniu chorobowemu osoby wykonujące pracę na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia albo innej umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia oraz osoby z nimi współpracujące,
  •  podlegające ubezpieczeniu chorobowemu osoby prowadzące działalność pozarolniczą oraz osoby z nimi współpracujące.
Nie należy natomiast uwzględniać:
  •  osób przebywających na urlopach wychowawczych i bezpłatnych,
  •  duchownych podlegających ubezpieczeniu chorobowemu.
Płatnik musi wypłacać świadczenia z ubezpieczenia wypadkowego w terminach, w których wypłaca wynagrodzenia lub dochody. Zasiłek albo świadczenie rehabilitacyjne muszą być wypłacone nie później niż w ciągu 30 dni od daty złożenia dokumentów potrzebnych do ich wypłaty. Jeśli płatnik nie wykona terminowo tego obowiązku, będzie musiał wypłacić pracownikowi odsetki.
PRZYKŁAD
ZMIANA KWALIFIKACJI ŚWIADCZENIA ZA CZAS CHOROBY
Pracodawca wypłacił niezdolnemu do pracy z powodu choroby zawodowej pracownikowi 80 proc. wynagrodzenia chorobowego na podstawie art. 92 kodeksu pracy zamiast zasiłku chorobowego z ubezpieczenia wypadkowego. W takiej sytuacji wypłacone pracownikowi wynagrodzenie za okres choroby należy zaklasyfikować jako zasiłek chorobowy finansowany z ubezpieczenia wypadkowego. Z uwagi, że należny zasiłek chorobowy z ubezpieczenia wypadkowego jest wyższy od wypłaconego wynagrodzenia, to za miesiąc, w którym nastąpi wyrównanie zasiłku w imiennym raporcie miesięcznym ZUS RSA z kodem 318, należy wykazać kwotę wypłaconego wyrównania. Zmiana kwalifikacji wypłaconego wynagrodzenia za czas choroby na zasiłek powoduje również konieczność złożenia przez płatnika składek - pracodawcę korekty raportu ZUS RCA. Wynagrodzenie za czas choroby stanowi bowiem podstawę wymiaru składki na ubezpieczenie zdrowotne, a zasiłek chorobowy nie. Płatnik składek będzie musiał złożyć także korektę deklaracji rozliczeniowej ZUS DRA.
PRZYKŁAD
PRACODAWCA PŁATNIKIEM ZASIŁKÓW
Andrzej P. zatrudnia od ponad dwóch lat siedemnaście osób na podstawie umowy o pracę, pięciu zleceniobiorców i trzy osoby na podstawie umowy o dzieło. Ustalając, czy Paweł P. jest zobowiązany do wypłaty zatrudnionym przez siebie osobom zasiłków z ubezpieczenia chorobowego, a przez to także wypadkowego w grudniu 2007 r., trzeba ustalić liczbę osób zgłoszonych przez niego do tego ubezpieczenia na 30 listopada 2006 r. Gdy będzie wynosiła więcej niż 20 osób, będzie on musiał wypłacać zasiłki. W liczbie ubezpieczonych trzeba uwzględnić:
  •  siedemnastu pracowników, gdyż podlegają oni obowiązkowo ubezpieczeniu chorobowemu,
  •  osoby zatrudnione na podstawie umowy zlecenia tylko wówczas, gdy zostały zgłoszone do ubezpieczenia chorobowego (dla zleceniobiorcy podlegającego obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym, ubezpieczenie chorobowe jest dobrowolne).
Z uwagi, że od umowy o dzieło (jeśli nie jest zawarta z własnym pracodawcą albo na jego rzecz) nie opłaca się składek ani na ubezpieczenia społeczne, ani na ubezpieczenie zdrowotne osób wykonujących takie umowy nie uwzględnia się w liczbie ubezpieczonych wskazującej na obowiązek wypłaty przez płatnika składek zasiłków. W analizowanej sytuacji to, czy Andrzej P. będzie musiał wypłacać swoim pracownikom świadczenia z ubezpieczenia wypadkowego w razie wypadku przy pracy albo choroby zawodowej, będzie zależało od tego, czy zleceniobiorcy podlegają dobrowolnemu ubezpieczeniu chorobowemu.
Odpowiedzialność uzupełniająca pracodawcy
Osoby poszkodowane wskutek chorób zawodowych - pracownicy albo członkowie ich rodzin - mogą niezależnie od świadczeń przysługujących im z ubezpieczenia wypadkowego (wymienionych w tabeli na str. A7), na podstawie ustawy o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych dochodzić od pracodawcy świadczeń uzupełniających. Zadośćuczynienie lub renta wyrównawcza przysługuje na podstawie przepisów kodeksu cywilnego o odpowiedzialności z tytułu czynów niedozwolonych.
Powyższe potwierdza wyrok Sądu Najwyższego z 11 stycznia 2000 r., w myśl którego w 1990 roku przywrócono możliwość dochodzenia cywilnoprawnych roszczeń z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, w tym również możliwość uzyskania zadośćuczynienia przewidzianego w art. 445 par. 1 k.p., niezależnie od jednorazowego odszkodowania przysługującego na podstawie ustawy o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (II UKN 258/99, LEX nr 151534).
Kolejność dochodzenia roszczeń przez pracownika, u którego stwierdzono chorobę zawodową, jest ściśle określona. Przed otrzymaniem świadczeń odszkodowawczych związanych z chorobą zawodową od organu rentowego pracownik nie może dochodzić zapłaty odszkodowania od pracodawcy na podstawie przepisów kodeksu cywilnego. Odpowiedzialność pracodawcy ma bowiem charakter uzupełniający. Organ rentowy ustala procentowy uszczerbek na zdrowiu poszkodowanego pracownika i na tej podstawie wypłaca świadczenia wymienione w ustawie o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych. Dopiero wówczas pracownik poszkodowany w wyniku powstania choroby zawodowej może wystąpić z uzupełniającymi roszczeniami odszkodowawczymi przeciwko pracodawcy (patrz Władyka W., artykuł w M.P.Pr. 2005/6/161 - t.1, Zarzuty pracodawcy wobec roszczeń pracownika w procesie o odszkodowanie za szkodę spowodowaną wystąpieniem choroby zawodowej, cz. I.).
Kary dla pracodawców
Każdy pracodawca, który nie zgłosi choroby zawodowej albo podejrzenia o taką chorobę właściwemu organowi Państwowej Inspekcji Sanitarnej i właściwemu okręgowemu inspektorowi pracy, nie ujawni choroby zawodowej, albo przedstawi niezgodne z prawdą informacje, dowody lub dokumenty dotyczące takich chorób, popełnia wykroczenie i podlega karze grzywny od 1 tys. zł do 30 tys. zł (art. 283 k.p.).
Gdy pracodawca nie zawiadomi właściwego organu o chorobie zawodowej albo nie sporządzi lub nie przedstawi wymaganej dokumentacji i jego zachowanie jest umyślne, popełnia przestępstwo z art. 221 kodeksu karnego i grozi mu grzywna do 180 stawek dziennych albo kara ograniczenia wolności. Kodeks pracy wymaga od pracodawcy zgłoszenia niezwłocznie właściwym organom każdego przypadku rozpoznanej choroby zawodowej albo podejrzenia o taką chorobę. Przestępstwem z art. 221 k.k. będzie zatem zarówno zaniechanie zgłoszenia choroby zawodowej, jak i spóźnione zgłoszenie.
Przestępstwo z art. 221 k.k. jest przestępstwem indywidualnym, którego sprawcą może być jedynie osoba, na której ciąży obowiązek zawiadamiania o chorobach zawodowych, jak również obciążona jest obowiązkiem sporządzenia i przedstawienia stosownej dokumentacji tych zdarzeń. Może je zatem popełnić szeroko rozumiany pracodawca. Wykroczenie z art. 283 k.p. może także popełnić pracodawca, osoba działająca w jego imieniu albo pracownik zobowiązany do wykonania powyższych obowiązków, w tym inspektor do spraw bhp. Źródłem obowiązku pracownika może być przepis prawa, w tym także wewnątrzzakładowy, umowa albo zakres czynności.
Z ORZECZNICTWA SĄDÓW
Wystąpienie szkodliwych czynników w środowisku pracy nie musi być zawinione przez pracodawcę, lecz wystarczy wystąpienie w środowisku pracy czynnika szkodliwego tylko dla jednego pracownika, z uwagi na jego osobniczą wrażliwość. Fakt wystąpienia choroby zawodowej spowodowanej względami natury biologicznej u konkretnej osoby nie narusza dobrego imienia zakładu, w którym dana osoba była zatrudniona.
Wyrok WSA w Warszawie z 8 czerwca 2005 r., I SA/Wa 591/04, LEX nr 171700
W świetle § 2 ust. 2 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 lipca 2002 r. w sprawie wykazu chorób zawodowych, szczegółowych zasad postępowania w sprawach zgłaszania podejrzenia, rozpoznawania i stwierdzania chorób zawodowych oraz podmiotów właściwych w tych sprawach (Dz.U. nr 132, poz. 1115) to nie orzeczenie o stwierdzeniu choroby zawodowej, ale zgłoszenie podejrzenia choroby zawodowej i udokumentowane objawy chorobowe upoważniające do rozpoznania choroby zawodowej muszą nastąpić w czasie trwania narażenia zawodowego lub w ściśle określonym czasie po zakończeniu pracy w warunkach takiego narażenia.
Wyrok WSA w Poznaniu z 15 grudnia 2004 r., III SA/Po 470/04, ONSAiWSA 2005/6/136
Przy stwierdzeniu choroby zawodowej może być uwzględniane jedynie działanie substancji wymienionych w obowiązujących aktach wykonawczych wydanych z upoważnienia przepisów kodeksu pracy, a katalog chorób zawodowych nie może być poszerzany w drodze wnioskowań z innych powszechnie obowiązujących przepisów prawa.
Wyrok SN z 5 kwietnia 2005 r., I UK 218/04, OSNP 2005/21/341
W postępowaniu o stwierdzenie choroby zawodowej organy inspekcji sanitarnej są związane rozpoznaniem choroby podanym w orzeczeniu lekarskim, wydanym w trybie par. 5 i par. 6 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 lipca 2002 r. w sprawie wykazu chorób zawodowych, szczegółowych zasad postępowania w sprawach zgłaszania podejrzenia, rozpoznania i stwierdzania chorób zawodowych oraz podmiotów właściwych w tych sprawach (Dz.U. nr 132, poz. 1115) i nie są uprawnione do samodzielnej oceny dokumentacji lekarskiej. Skoro skarżący nie przedstawił dowodów podważających zasadność wydanych przez kompetentne placówki medyczne opinii, brak jest podstaw do stwierdzenia ich niewiarygodności lub nierzetelności.
Wyrok WSA w Warszawie z 30 listopada 2005 r., I SA/Wa 184/05, LEX nr 192632
Pozew o jednorazowe odszkodowanie z tytułu choroby zawodowej, skierowany przeciwko pracodawcy, z mocy art. 123 par. 1 k.c. przerywa bieg terminu przedawnienia roszczeń określonych w art. 444 par. 2 i 445 par. 1 k.c., jeżeli wynikają one z podstawy faktycznej powództwa (art. 4771 § 1 k.p.c.).
Wyrok SN z 30 lipca 2003 r., II UK 356/02, OSNP 2004/10/177
MONIKA BUGAJ-WOJCIECHOWSKA
monika.bugaj-wojciechowska@infor.pl
PODSTAWA PRAWNA
■ Ustawa z 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 1998 r. nr 21, poz. 94 z późn. zm.).
■ Ustawa z 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz.U. nr 199, poz. 1673 z późn. zm.).
■ Ustawa z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2004 r. nr 39, poz. 353 z późn. zm.).
■ Ustawa z 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz.U. nr 123, poz. 776 z późn. zm.).
■ Ustawa z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (t.j. Dz.U. z 2005 r. nr 31, poz. 267 z późn. zm.).
■ Rozporządzenie Rady Ministrów z 30 lipca 2002 r. w sprawie wykazu chorób zawodowych, szczegółowych zasad postępowania w sprawach zgłaszania podejrzenia, rozpoznawania i stwierdzania chorób zawodowych oraz podmiotów właściwych w tych sprawach (Dz.U. nr 132, poz. 1115).
■ Rozporządzenie ministra zdrowia z 1 sierpnia 2002 r. w sprawie sposobu dokumentowania chorób zawodowych i skutków tych chorób (Dz.U. nr 132, poz. 1121).
Świadczenia z tytułu chorób zawodowych przysługujące z ubezpieczenia wypadkowego / DGP