W trakcie postępowania sądowego żądania zawarte w pozwie mogą ulec zmianie. Strona postępowania ma prawo zmodyfikować swoje dotychczasowe roszczenie lub zgłosić zupełnie nowe.

Przedmiotowa zmiana powództwa może polegać na zmianie żądania lub/i jego podstawy. Zmiana żądania może być jakościowa lub ilościowa. Możliwa jest również zmiana podstawy powództwa. Ma ona miejsce wówczas, gdy modyfikacji ulegają istotne okoliczności faktyczne powołane jako uzasadnienie żądania.
Nie stanowi natomiast zmiany powództwa samo sprecyzowanie żądania lub uzupełnienie jego podstawy faktycznej. Sąd Apelacyjny w Katowicach w postanowieniu z 10 czerwca 1998 r. (I ACa 96/98, Pr. Gosp. 1999/1/4) wskazał, że zmiana przedmiotowa powództwa nastąpić może wyłącznie w stosunku do dotychczasowego pozwanego i musi opierać się na ciągłości postępowania oraz nie może prowadzić do zmiany dotychczasowego powództwa nowym, niemającym z nim żadnego związku. Powód dokonuje więc zmiany powództwa nieskutecznie, jeżeli występuje z nowym żądaniem w stosunku do osoby, która nie była w sprawie pozwaną, a ponadto zgłasza zupełnie nowe roszczenie oparte na podstawie faktycznej (stosunku prawnym) niemającej żadnego związku z podstawą dotychczasową.
Kumulacja roszczeń
Zmiana powództwa polega na tym, że dotychczasowe roszczenie jest modyfikowane lub zastępowane. Możliwa jest również sytuacja, w której strona zgłasza nowe żądanie obok dotychczasowego. Zgodnie z art. 193 par. 1 k.p.c. zmiana powództwa jest dopuszczalna, jeżeli nie wpływa na właściwość sądu. Podstawowym zatem warunkiem jakiejkolwiek zmiany powództwa jest to, aby sąd I instancji był nadal rzeczowo i miejscowo właściwy dla zmienionego powództwa.
Dość często w postępowaniu sądowym w wyniku zmiany powództwa dochodzi do kumulacji roszczeń, np. wystąpienie w jednej sprawie przeciwko temu samemu pozwanemu z różnymi roszczeniami, z których każde może być przedmiotem oddzielnych pozwów.
Taka kumulacja jest dopuszczalna, pod warunkiem że roszczenia nadają się do tego samego trybu postępowania oraz jeżeli sąd jest właściwy ze względu na ogólną wartość roszczeń. Ponadto gdy roszczenia są różnego rodzaju, ich kumulacja w jednej sprawie możliwa będzie tylko wówczas, gdy dla któregokolwiek z tych roszczeń nie jest przewidziane postępowanie odrębne, jak również nie zachodzi niewłaściwość sądu według przepisów o właściwości bez względu na wartość przedmiotu sporu.
Możliwa zmiana
Jeśli powód zmienia powództwo w ten sposób, że występuje z nowym roszczeniem i zmiana taka jest niedopuszczalna wobec niemożności łącznego rozpoznania w jednym postępowaniu wszystkich zgłoszonych żądań, wówczas sąd rozpoznaje nowe roszczenie jako sprawę oddzielną, jeżeli jest dla niej rzeczowo i miejscowo właściwy, w przeciwnym zaś razie przekazuje sprawę (w zakresie nowego roszczenia) sądowi właściwemu.
Gdy jednak zmiana taka następuje w sądzie rejonowym i w wyniku tej zmiany rzeczowo właściwy stał się sąd okręgowy zamiast sądu rejonowego, to nie następuje podział sprawy, a przekazanie jej w całości sądowi okręgowemu, który dla zmienionego powództwa jest rzeczowo i miejscowo właściwy. Chodzi w tej sytuacji o uniknięcie rozdzielenia sprawy często opartej na tej samej podstawie faktycznej między sądami różnego rzędu. Dzięki temu można uniknąć wydania dwóch sprzecznych ze sobą orzeczeń.
Jeżeli powód w wyniku zmiany powództwa występuje z zupełnie nowym roszczeniem (zamiast lub obok roszczenia pierwotnego), wówczas skutki procesowe związane z jego wytoczeniem rozpoczynają się z chwilą, w której roszczenie to zostało zgłoszone przez niego na rozprawie w obecności pozwanego, natomiast w innych przypadkach w momencie doręczenia pozwanemu pisma zawierającego zmianę i odpowiadającego wymaganiom pozwu. Z chwilą doręczenia takiego pisma następuje zawisłość sporu w zakresie nowego roszczenia, co oznacza, że nie można wszcząć nowego postępowania pomiędzy tymi samymi stronami o to samo. Od tego też momentu pozwany może wytoczyć przeciwko powodowi powództwo wzajemne, a zbycie w toku sprawy rzeczy lub prawa objętych sporem nie ma wpływu na dalszy jej bieg. Sąd Najwyższy w uchwale z 13 kwietnia 1988 r. (III CZP 24/88, OSNC 1989/9/138) stwierdził, że jakościowe przekształcenie powództwa niweczy przerwę biegu przedawnienia poprzednio dochodzonego roszczenia, jeżeli powód cofnął dotychczasowe żądanie przy zachowaniu wymagań przewidzianych w art. 203 k.p.c., a sąd umorzył postępowanie w tym zakresie.
Bez nowych żądań
Zmiana powództwa jest dopuszczalna w trakcie całego postępowania w sądzie I instancji. Wyjątkiem jest tu postępowanie uproszczone (art. 5054 par. 1 k.p.c.). W sądzie II instancji nie można rozszerzyć żądania pozwu ani występować z nowymi roszczeniami, jednakże w razie zmiany okoliczności można żądać zamiast pierwotnego przedmiotu sporu jego wartości lub innego przedmiotu, a w sprawach o świadczenie powtarzające się można nadto rozszerzyć żądanie pozwu o świadczenia za dalsze okresy (art. 383 k.p.c.). Dopuszczenie do zmiany powództwa w postępowaniu apelacyjnym niezgodnie z art. 383 k.p.c., po zamknięciu rozprawy i bez umożliwienia drugiej stronie podjęcia obrony jej praw, powoduje nieważność postępowania ze względu na pozbawienie strony możności obrony jej praw (zob. wyrok SN z 9 stycznia 2001 r., I PKN 175/00, OSN 2002/18/427). Podobne ograniczenie możliwości zmiany powództwa ma miejsce w postępowaniu nakazowym, po wniesieniu zarzutów (art. 495 par. 2 k.p.c.).
PRZYKŁAD: ZMIANA JAKOŚCIOWA
Pracownik domagał się w pozwie ustalenia, że pozostaje nadal z pozwaną spółką w stosunku pracy. Twierdził, że nie zostało mu skutecznie złożone oświadczenie woli pracodawcy o wypowiedzeniu umowy o pracę. W toku postępowania powód zmienił żądanie, wnosząc o odszkodowanie za niezgodne z prawem rozwiązanie umowy o pracę ze względu na brak konsultacji zamiaru wypowiedzenia ze związkiem zawodowym.
PRZYKŁAD: ZMIANA ILOŚCIOWA
Zygmunt K. domagał się od byłego pracodawcy zasądzenia 15 tys. zł tytułem zadośćuczynienia za krzywdę spowodowaną stosowanym wobec niego mobbingiem. Na rozprawie przedłożył nową dokumentację medyczną, z której wynikało, że jego rozstrój zdrowia stale się pogłębia. Pracownik postanowił dokonać zmiany powództwa i żądać wyższej kwoty zadośćuczynienia w wysokości 20 tys. zł.
PRZYKŁAD: ZMIANA PODSTAWY POWÓDZTWA
Pracownik domagał się od pracodawcy odszkodowania w kwocie 10 tys. zł, powołując jako jego podstawę umowę o pracę. W toku postępowania przed sądem pracy dokonał zmiany podstawy powództwa, wskazując, że żądanie odszkodowania opiera na czynie niedozwolonym, popełnionym przez pracodawcę.
PRZYKŁAD: PRZEKAZANIE SPRAWY
Pracownica wniosła do sądu okręgowego pozew zawierający żądanie zasądzenia premii z zysku za okres trzech lat w łącznej kwocie 76 tys. zł. W trakcie postępowania pracodawca wypowiedział powódce umowę o pracę. W tej sytuacji pracownica w piśmie procesowym wystąpiła dodatkowo o uznanie tego wypowiedzenia za bezskuteczne, wskazując, że wartość przedmiotu sporu w tym zakresie stanowi roczne wynagrodzenie powódki, tj. kwotę 78 tys. zł, a zatem właściwy do rozpoznania także tego żądania jest sąd okręgowy. Żądanie to zostało jednak wyłączone i zarejestrowane w ewidencji sadowej (repertorium) jako odrębna sprawa. Postanowieniem sądu okręgowego została ona przekazana do sądu rejonowego wyłącznie właściwego do jej rozpatrzenia. W uzasadnieniu tego postanowienia sąd okręgowy wskazał, że na podstawie art. 461 par. 11 k.p.c. do właściwości sądów rejonowych, bez względu na wartość przedmiotu sporu, należą między innymi sprawy z zakresu prawa pracy o uznanie bezskuteczności wypowiedzenia stosunku pracy.
ANDRZEJ MAREK
PODSTAWA PRAWNA
Art. 193 par. 1, art. 203, art. 383, art. 495 par. 2 ustawy z 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. nr 43, poz. 296 z późn. zm.).