Osoba, u której rozpoznano chorobę zakaźną, musi poddać się odpowiedniemu leczeniu. Niezastosowanie się do tego i innych poleceń może narazić ją nawet na sankcje karne.
Doświadczenia ostatnich lat wskazują na zwiększające się ryzyko zachorowania na chorobę zakaźną. Czy w takich sytuacjach działania wobec zarażonego mogą być podejmowane wbrew jego woli, z naruszeniem podstawowych swobód? Pytanie ma oczywiście charakter retoryczny, gdyż ograniczenia w zakresie korzystania z wolności i praw obywatelskich są dopuszczalne m.in. dla ochrony zdrowia publicznego (art. 31 ust. 3 Konstytucji RP).
Szczegółowe rozwiązania dotyczące metod postępowania z osobami, które sprzeciwiają się poleceniom przedstawicieli państwa w zakresie przeciwdziałania chorobom zakaźnym, zawarte zostały przede wszystkim w przepisach ustawy z 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz o zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (Dz.U. nr 234, poz. 1570). Zgodnie z nią prawodawca przewidział sytuacje, w których chorzy, a także osoby zagrożone chorobą, mogą zostać zmuszeni do określonego zachowania. Środki oddziaływania na pacjenta są bardzo zróżnicowane – od wskazania obowiązków w tej kwestii, poprzez wydanie decyzji administracyjnej, aż do zastosowania przymusu bezpośredniego.
Organem właściwym w sprawach związanych z wydawaniem rozstrzygnięć administracyjnych nakazujących osobom zakażonym i przebywającym z nimi określone postępowanie jest państwowy powiatowy inspektor sanitarny. W przypadku wystąpienia omawianych zagrożeń inspektor sanitarny, na podstawie art. 33 ust. 1 wspomnianej ustawy, może w stosunku do tych osób wydać decyzję administracyjną nakazującą np.: leczenie, hospitalizację, izolację, kwarantannę, badania sanitarno-epidemiologiczne lub zabiegi sanitarne. Decyzjom takim nadawany jest rygor natychmiastowej wykonalności, co powoduje, że wniesienie odwołania od orzeczenia nie wstrzymuje wykonania decyzji. Jeżeli jednak adresat aktu administracyjnego nie zastosuje się do jego treści, wówczas decyzja zostanie wykonana w trybie przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w administracji.
Opisane uprawnienia powiatowego inspektora sanitarnego w stosunku do chorych są wykorzystywane w sytuacjach wyjątkowych. W stosunku do takich osób, u których podejrzewa się szczególnie niebezpieczne choroby zakaźne, o środkach bezpośredniego przymusu decyzję podejmuje lekarz lub felczer udzielający pomocy. Stosowane w takich sytuacjach rozwiązania siłowe polegają na przytrzymaniu, unieruchomieniu lub przymusowym podaniu leku. Do pomocy przy stosowaniu środków przymusu bezpośredniego mogą zostać wezwane: Policja, Straż Graniczna lub Żandarmeria Wojskowa. Zastosowanie w stosunku do pacjenta takich nadzwyczajnych środków musi zostać odnotowane w dokumentacji medycznej.
Ponadto osoby, które sprzeciwiałyby się poddaniu czynnościom podejmowanym w związku ze zwalczaniem chorób zakaźnych, mogą ponosić odpowiedzialność karną (np. wynikającą z art. 161, 165 k.k.). Sankcje przewidziane za wymienione tam przestępstwa obejmują nawet pozbawienie wolności do lat ośmiu.