Pracodawcy podpisują z pracownikami umowy o zakazie konkurencji w trakcie i po ustaniu stosunku pracy. W ten sposób chcą uchronić się przed podejmowaniem przez obecnego lub byłego pracownika działalności konkurencyjnej. Czy zabezpieczeniem prawidłowej realizacji umów tego rodzaju może być kara umowna?
W odniesieniu do umów o zakazie konkurencji w trakcie trwania stosunku pracy w orzecznictwie Sądu Najwyższego ugruntowane jest stanowisko akcentujące niedopuszczalność zastosowania kar umownych w tego typu umowach (por. wyrok SN z 2 października 2002 r., I PKN 549/01, PP 2003, z. 5, s. 31). Za dopuszczalne natomiast uznaje się ustanowienie kar umownych w umowach o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy. Argumentów przemawiających za słusznością tego poglądu dostarcza analiza treści przepisu art. 1012 par. 1 k.p. Nakazuje on odpowiednie stosowanie do umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy art. 1011 par. 1 k.p., rezygnując jednocześnie z odwołania do par. 2 art. 1011 k.p., przewidującego zasady odpowiedzialności odszkodowawczej pracownika. Brak określenia odpowiedzialności pracownika za naruszenie zakazu konkurencji po ustaniu stosunku pracy znajduje uzasadnienie w art. 1 k.p., zgodnie z którym kodeks pracy określa prawa i obowiązki pracowników i pracodawców, natomiast zakaz konkurencji po ustaniu zatrudnienia odnosi się nie do pracownika, lecz byłego pracownika.
Umowa o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy, pozostając w bezpośrednim podmiotowym i przedmiotowym powiązaniu ze stosunkiem pracy, stanowi umowę prawa pracy, choć istniały w tym zakresie początkowo wątpliwości. Wobec braku uregulowania w kodeksie pracy odpowiedzialności byłego pracownika, do umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy, poprzez art. 300 k.p., odpowiednie zastosowanie mogą znaleźć przepisy kodeksu cywilnego. Dlatego też można stwierdzić dopuszczalność zastrzeżenia w umowie o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy kary umownej na rzecz byłego pracodawcy w razie niewykonania lub nienależytego wykonania przez byłego pracownika obowiązku powstrzymania się od działalności konkurencyjnej (por. wyrok SN z 4 stycznia 2008 r., I PK 183/07; Mon. Pr. Pracy 8/2008). Wysokość kary umownej przysługującej pracodawcy za złamanie przez pracownika zakazu konkurencji nie może być jednak dowolna, jeżeli takowa jest, to podlega miarkowaniu (por. wyrok SN z 27 stycznia 2004 r., I PK 222/03).