Trudna sytuacja życiowa i materialna nie wystarcza do przyznania przez prezesa ZUS emerytury lub renty w drodze wyjątku. Nie są to bowiem świadczenia socjalne i ich otrzymanie nie zależy wyłącznie od potrzeb osoby ubiegającej się o nie, nawet gdy są one uzasadnione.

Prezes ZUS może przyznać emeryturę, rentę z tytułu niezdolności do pracy albo rentę rodzinną w drodze wyjątku, jeżeli spełnione są łącznie następujące przesłanki:
  • wnioskodawca jest lub był osobą ubezpieczoną albo jest członkiem rodziny pozostałym po ubezpieczonym,
  • nie spełnia warunków wymaganych w ustawie o emeryturach i rentach do uzyskania świadczeń wskutek szczególnych okoliczności,
  • nie może podjąć pracy lub działalności objętej ubezpieczeniem społecznym ze względu na całkowitą niezdolność do pracy lub wiek,
  • nie ma niezbędnych środków utrzymania.
Powyższe przesłanki, wymienione w art. 83 ustawy emerytalnej, muszą być spełnione łącznie. Oznacza to, że niespełnienie choćby jednej z nich wyklucza możliwość przyznania przez prezesa ZUS świadczenia w drodze wyjątku. Przyznanie emerytury lub renty w omawianym trybie może nastąpić tylko wówczas, gdy w wyniku szczególnych okoliczności nie zostały spełnione warunki wymagane do uzyskania świadczenia w trybie zwykłym. Warto też wiedzieć, że wysokość przyznanych w drodze wyjątku świadczeń nie może przekraczać odpowiednich świadczeń przewidzianych w ustawie emerytalnej.
Decyzję w sprawie świadczeń wyjątkowych może podjąć wyłącznie prezes ZUS. Ich wyjątkowość polega na tym, że są one finansowane z budżetu państwa, a ich przyznanie oparte jest na uznaniu administracyjnym. Uznanie to podlega jednak kontroli sądów administracyjnych. W szczególności sąd bada spełnienie obowiązku wyczerpującego zebrania i rozpatrzenia całego materiału dowodowego, ocenienia okoliczności na podstawie całokształtu materiału dowodowego.
Prawo dla ubezpieczonych
Prezes ZUS może przyznać świadczenie w drodze wyjątku ubezpieczonemu albo pozostałym po nim członkom rodziny. Za ubezpieczonego uważa się osobę podlegającą ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym, określonym w ustawie o systemie ubezpieczeń społecznych, a także osobę, która przed 1 stycznia 1999 r. (przed dniem wejścia w życie tej ustawy) podlegała ubezpieczeniu społecznemu lub zaopatrzeniu emerytalnemu, z wyłączeniem ubezpieczenia społecznego rolników. Natomiast za członków rodziny ubezpieczonego uważa się: dzieci własne, dzieci drugiego małżonka oraz dzieci przysposobione, a także przyjęte na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletniości wnuki, rodzeństwo i inne dzieci, w tym również w ramach rodziny zastępczej, małżonka (wdowę i wdowca) i rodziców.
Szczególne okoliczności
Osoba występująca o świadczenie w drodze wyjątku musi udowodnić, że to właśnie wskutek szczególnych okoliczności nie może uzyskać prawa do świadczenia w zwykłym trybie. Chodzi tu o wykazanie, że wystąpiło zdarzenie lub trwały stan wykluczający aktywność zawodową z powodu niemożności przezwyciężenia ich skutków (wyrok NSA w Warszawie z 24 sierpnia 2006 r., I OSK 425/06, niepublikowany).
Szczególne okoliczności to przyczyny niezależne od woli wnioskodawcy, niezawinione przez niego, wynikające ze splotu obiektywnych okoliczności, niekiedy powiązanych z subiektywnymi, ale nie dominującymi i usprawiedliwionymi. Są to przeszkody niedające się usunąć nawet przy dołożeniu maksimum sił i staranności o kontynuowanie czy podjęcie na nowo zatrudnienia. Chodzi tu o przeszkody przynajmniej w jakimś czasie nieusuwalne, eliminujące ubezpieczonego z grona pracowników w szerokim tego słowa znaczeniu.
Renta rodzinna po zmarłym
Należy podkreślić, iż renta rodzinna jest pochodną świadczenia osoby zmarłej. Również przesłanka braku uprawnień do świadczenia w trybie zwykłym na skutek szczególnych okoliczności, o której mowa w art. 83 ustawy, odnosi się do osoby zmarłej. Jednym z koniecznych warunków niezbędnych do uzyskania świadczenia na podstawie art. 83 ust. 1 ustawy emerytalnej jest niemożność uzyskania przez ubezpieczonego prawa do emerytury lub renty wskutek szczególnych okoliczności. Niespełnienie przez ojca dziecka powyższego warunku powoduje, że nie można skutecznie domagać się renty rodzinnej po ojcu, jako że prawo do tego świadczenia jest pochodną prawa przysługującego ubezpieczonemu. Oznacza to, że może być przyznane dziecku wówczas, gdy mogłoby być przyznane ojcu (wyrok NSA z 11 września 2001 r., II SA 1717/01, niepublikowany).
Brak możliwości zatrudnienia
Prezes ZUS może przyznać świadczenie w drodze wyjątku takiemu wnioskodawcy, który ze względu na całkowitą niezdolność do pracy lub wiek nie może podjąć zatrudnienia.
O niezdolności do pracy orzeka lekarz orzecznik ZUS, a w przypadku wniesienia sprzeciwu od orzeczenia lekarza orzecznika albo złożenia zarzutu wadliwości orzeczenia - komisja lekarska. Natomiast przez pojęcie wieku, jako przeszkody w podjęciu pracy lub działalności objętej ubezpieczeniem społecznym należy rozumieć wiek, w którym osoba ubiegająca się o to świadczenie nie może jeszcze podjąć zatrudnienia z uwagi na niepełnoletność - nieukończenie 18 lat (por. wyrok WSA w Warszawie z 24 maja 2006 r., II SA/Wa 370/06, niepublikowane) albo wiek emerytalny (60 lat w przypadku kobiet i 65 lat w przypadku mężczyzn).
Nauka a praca
Mając na uwadze orzecznictwo sądów administracyjnych, należy podkreślić, iż okres pobierania nauki powyżej 18 roku życia nie stanowi przeszkody uniemożliwiającej podjęcie zatrudnienia (por. wyrok NSA w Warszawie z 13 września 2001 r., II SA 226/01, niepublikowany). Pełnoletni uczniowie i studenci pobierający naukę zarówno w systemie dziennym, jak i zaocznym mogą podjąć zatrudnienie w celu zapewnienia sobie niezbędnych środków utrzymania. Z treści art. 83 ustawy emerytalnej jednoznacznie wynika, że przeszkodą uniemożliwiającą zatrudnienie nie jest kontynuowanie nauki, lecz taki wiek, który uniemożliwia w ogóle podjęcie pracy.
Brak środków utrzymania
Pojęcie braku niezbędnych środków utrzymania jako warunku przyznania świadczenia w drodze wyjątku przez prezesa ZUS nie jest zdefiniowane w ustawie emerytalnej. Zgodnie z poglądem wyrażonym w orzecznictwie przepis art. 83 ustawy o emeryturach i rentach z FUS uzależnia przyznanie świadczenia w drodze wyjątku od wykazania braku niezbędnych, a nie niewystarczających środków utrzymania (wyrok NSA w Warszawie z 15 kwietnia 2002 r., II SA 4189/01, niepublikowany). Nie są to natomiast środki pozwalające na zaspokojenie wszystkich potrzeb życiowych. W celu ustalenia kryterium braku niezbędnych środków utrzymania posiadane przez wnioskodawcę środki oceniane są na tle wysokości minimalnej emerytury, przy czym porównaniu podlega dochód przypadający na osobę w rodzinie (wyrok WSA w Warszawie, II SA/Wa 241/06, niepublikowany).
PRZYKŁAD:
KONIECZNE UBEZPIECZENIE WNIOSKODAWCY
Aleksandra R. w czerwcu 2006 r. ukończyła szkołę. Nigdy nie pracowała. W czerwcu 2007 r. złożyła wniosek o rentę socjalną. Lekarz orzecznik ZUS uznał, iż jest całkowicie niezdolna do pracy, przy czym niezdolność ta istnieje od marca 2007 r. - z tego powodu ZUS odmówił jej przyznania renty socjalnej. Wobec tego wystąpiła ona we wrześniu 2007 r. o rentę z tytułu niezdolności do pracy w drodze wyjątku. Aleksandra R. nie spełnia jednak przesłanki bycia ubezpieczonym niezbędnej do przyznania przez prezesa ZUS świadczenia w drodze wyjątku.
PRZYKŁAD:
PRACE DORYWCZE BEZ UBEZPIECZENIA
Wniosek o rentę z tytułu niezdolności do pracy w drodze wyjątku złożył Jacek L. Ma on 51 lat i zaledwie 12-letni okres składkowy i nieskładkowy. Ostatnio udokumentowany okres składkowy przypada na grudzień 1997 r. Od września 2007 r. Jacek L. jest całkowicie niezdolny do pracy. Jednakże od 1 stycznia 1998 r. do powstania całkowitej niezdolności do pracy wykonywał prace dorywcze, bez ubezpieczenia, pozostając na utrzymaniu małżonki. Trudno w tym przypadku uznać, że spełniona jest przesłanka, iż to w wyniku szczególnych okoliczności Jacek L. nie spełnia warunków do przyznania renty w trybie zwykłym. Niewykonywanie pracy, czy też wykonywanie pracy dorywczej bez ubezpieczenia, zgodnie z orzecznictwem sądów administracyjnych nie jest szczególną okolicznością, o której mowa w art. 83 ustawy emerytalnej (por. wyrok NSA w Warszawie z 30 maja 2001 r., II SA 435/01, niepublikowany).
PRZYKŁAD:
CAŁKOWITA NIEZDOLNOŚĆ DO PRACY
Jolanta J. mająca 44 lata udokumentowała 20 lat okresów składkowych i nieskładkowych. W ostatnim dziesięcioleciu przed zgłoszeniem wniosku o rentę z tytułu niezdolności do pracy udowodniła siedmioletni okres składkowy i nieskładkowy. Jolanta J. przestała pracować w maju 2004 r., a wniosek o rentę złożyła w lipcu 2007 r. Lekarz orzecznik orzekł, iż Jolanta J. jest częściowo niezdolna do pracy, a częściowa niezdolność powstała w kwietniu 2007 r. Pani Jolanta J. nie spełnia warunków do przyznania renty z tytułu niezdolności do pracy, a to z uwagi na to, iż niezdolność do pracy powstała po upływie 18 miesięcy od ustania ubezpieczenia. Dlatego też ZUS wydał decyzję odmawiającą prawa do renty. Jolanta J. we wrześniu 2007 r. złożyła wniosek do prezesa ZUS o przyznanie renty z tytułu niezdolności do pracy w drodze wyjątku. Nie jest spełniona przesłanka całkowitej niezdolności do pracy (będącej przyczyną niemożności podjęcia pracy lub działalności objętej ubezpieczeniem społecznym) jako jednego z warunków do przyznania renty w drodze wyjątku. Okoliczność ta będzie podstawą wydania decyzji przez prezesa ZUS.
PRZYKŁAD:
OCENA NIEZBĘDNYCH ŚRODKÓW UTRZYMANIA
Janusz T. jest zarejestrowany w urzędzie pracy jako osoba bezrobotna z prawem do zasiłku dla bezrobotnych. We wspólnym gospodarstwie domowym pozostaje pełnoletnia córka osiągająca wynagrodzenie ze stosunku pracy w wysokości 3200 zł miesięcznie. W maju 2007 r. zmarła Januszowi T. żona. Niestety żona nie spełniała warunków do przyznania renty z tytułu niezdolności do pracy. Dlatego też Zakład Ubezpieczeń Społecznych wydał decyzję odmawiającą prawa do renty rodzinnej. Janusz T. złożył wniosek o rentę rodzinną w drodze wyjątku. Z uwagi na to, że pobiera zasiłek dla bezrobotnych, a córka wynagrodzenie w kwocie 3200 zł, nie można uznać, że został spełniony warunek braku posiadania niezbędnych środków utrzymania. Okoliczność ta będzie miała wpływ na podjęcie decyzji przez prezesa ZUS.
AGATA ROGULSKA
Podstawa prawna
■ Art. 83 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2004 r. nr 39, poz. 353 z późn. zm.).