Praca w ramach stosunku pracy wykonywana jest pod kierownictwem pracodawcy, który uprawniony jest do wydawania pracownikowi wiążących poleceń. Kiedy pracownik może i powinien odmówić wykonania polecenia przełożonego?
Zgodnie z art. 100 par. 1 k.p. pracownik jest obowiązany wykonywać pracę sumiennie i starannie oraz stosować się do poleceń przełożonych, które dotyczą pracy, jeżeli nie są one sprzeczne z przepisami prawa lub umową o pracę. Oznacza to, że pracownik nie ma obowiązku wykonania polecenia służbowego, o ile polecenie to nie dotyczy pracy, jest sprzeczne z rodzajem umówionej pracy lub z prawem.
Poleceniem sprzecznym z przepisami prawa jest np. nakazanie pracownicy w ciąży pracy w godzinach nadliczbowych. W sytuacji gdy wykonanie polecenia służbowego narusza przepisy prawa, w szczególności prawa karnego, pracownik ma nie tylko prawo, ale i obowiązek odmowy wykonania takiego polecenia. Wykonując polecenie sprzeczne z prawem karnym, np. przerabiając dokumenty, pracownik naraża się na odpowiedzialność karną.
Wyjątkiem od zasady, że polecenie służbowe musi być zgodne z rodzajem umówionej pracy jest powierzenie innej pracy niż określona w umowie o pracę na okres nieprzekraczający trzech miesięcy w roku kalendarzowym.
Bezkrytyczne wykonanie przez pracownika bezprawnych poleceń przełożonych może uzasadniać wypowiedzenie umowy o pracę (tak np. wyrok Sądu Najwyższego z 4 kwietnia 2006 r., I PK 161/05). Wydawanie poleceń przez przełożonego nie zwalnia bowiem pracownika od obowiązku starannego i sumiennego wykonywania pracy. Ocena, czy otrzymane polecenie służbowe jest zgodne z prawem, powinna być dokonana w oparciu o doświadczenie i wiedzę, jakiej można spodziewać się od konkretnego pracownika. W sytuacji gdy pracownik ma wątpliwości co do zgodności polecenia z prawem powinien poprosić swojego przełożonego o wydanie polecenia na piśmie i swoją ewentualną odmowę wykonania takiego polecenia odpowiednio uzasadnić.
Pracownik nie ma prawa odmówić wykonania polecenia, które spełnia kryteria określone
w art. 100 par. 1 k.p., ale które w ocenie pracownika jest nieprawidłowe np. z punktu widzenia przydatności dla pracodawcy. Takie działanie pracownika może być uznane za przekroczenie granic dopuszczalnej krytyki pracodawcy i uzasadniać wypowiedzenie, a nawet rozwiązanie umowy bez wypowiedzenia przez pracodawcę (por. wyrok SN z 17 grudnia 1997 r., I PKN 433/97). W przypadku gdy odmowa wykonania polecenia jest przyczyną wypowiedzenia umowy o pracę, sąd oceniający zasadność wypowiedzenia bada słuszność tej odmowy (wyrok SN z 13 maja 1998 r., I PKN 108/98).