Uprawnieni do wcześniejszej emerytury
Nie każda praca w warunkach szkodliwych dla zdrowia lub uciążliwych uprawnia do otrzymania wcześniejszej emerytury. Przepisy ściśle określają katalog takich prac.
Za pracownika zatrudnionego w szczególnych warunkach uważa się pracownika zatrudnionego przy pracach o znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz o znacznym stopniu uciążliwości lub wymagających wysokiej sprawności psychofizycznej ze względu na bezpieczeństwo własne lub otoczenia. Z kolei za pracowników zatrudnionych w szczególnym charakterze dla celów ustalenia uprawnień do emerytury w wieku niższym niż powszechnie obowiązujący uważa się:
- pracowników organów kontroli państwowej,
- pracowników organów administracji celnej,
- pracowników wykonujących działalność twórczą lub artystyczną,
- dziennikarzy zatrudnionych w redakcjach dzienników, czasopism, w radiu, telewizji, organach prasowych, informacyjnych, publicystycznych albo fotograficznych, objętych układem zbiorowym pracy dziennikarzy,
- nauczycieli, wychowawców lub innych pracowników pedagogicznych wykonujących pracę nauczycielską wymienioną w art. 1 ustawy Karta Nauczyciela,
- żołnierzy zawodowych, funkcjonariuszy Policji, Urzędu Ochrony Państwa, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Służby Celnej, Służby Więziennej i Państwowej Straży Pożarnej,
- pracowników jednostek ochrony przeciwpożarowej, o których mowa w art. 15 pkt 1a – 5 i 8 ustawy o ochronie przeciwpożarowej, m.in. gminnej zawodowej straży pożarnej, powiatowej (miejskiej) zawodowej straży pożarnej, terenowej służby ratowniczej.
Wykaz prac w szczególnych warunkach, których wykonywanie uprawnia do skorzystania z emerytury w niższym wieku emerytalnym, zawiera rozporządzenie w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (wykazy A i B na stronach 19–20 i 28–31). W przeszłości właściwi ministrowie, kierownicy urzędów centralnych oraz centralne związki spółdzielcze w porozumieniu z ministrem pracy, płacy i spraw socjalnych ustalili w podległych i nadzorowanych zakładach pracy stanowiska pracy, na których są wykonywane prace w szczególnych warunkach wymienione w wykazach A i B. Wykazy te mają zastosowanie także w jednostkach organizacyjnych:
- które powstały w drodze przekształcenia przedsiębiorstwa państwowego w inne przedsiębiorstwo, w przedsiębiorstwa, w spółkę lub w spółki,
- które zostały przekazane organom samorządu terytorialnego,
- dla których uprawnienia i obowiązki organu założycielskiego przejęli wojewodowie lub inne organy państwowe.
Prawo do emerytury przysługuje żołnierzom i funkcjonariuszom na warunkach określonych w rozporządzeniu w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, jednakże tylko wówczas, gdy ustawa emerytalna będzie mogła mieć zastosowanie do byłego żołnierza zawodowego lub funkcjonariusza. Tym grupom zawodowym ustawodawca zagwarantował zrównanie dla celów uprawnień emerytalnych służby z pracą w szczególnym charakterze. Prawo do emerytury na warunkach określonych w ww. rozporządzeniu nie przysługuje, jeśli żołnierz zawodowy lub funkcjonariusz pozostałych służb mundurowych ma ustalone prawo do emerytury wojskowej lub policyjnej.
Podstawa prawna
- Art. 32, art. 46 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2004 r. nr 39, poz. 353 z późn. zm.).
- Rozporządzenie Rady Ministrów z 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. nr 8, poz. 43 z późn. zm.).
Okres zatrudnienia w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze
Emerytura z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze przysługuje tylko wtedy, gdy była ona wykonywana w ramach stosunku pracy lub stosunku służby. Ponadto musi być ona wykonywana stale i w pełnym wymiarze czasu pracy. Zatem pracownik, który wykonywał pracę wymienioną w wykazach A albo B rozporządzenia w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, czy też w szczególnych warunkach, ale w połowie wymiaru czasu pracy, lub też w pełnym wymiarze czasu pracy, lecz sporadycznie, np. przez kilka dni w miesiącu, jak również w sytuacji, gdy w ciągu jednej dniówki roboczej oprócz wykonywania pracy w warunkach szkodliwych wykonywał jeszcze inną pracę, nie będzie mógł skorzystać z przyznania emerytury na warunkach określonych w rozporządzeniu.
Ustalając okres zatrudnienia w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, nie uwzględnia się okresów niewykonywania pracy, za które pracownik otrzymał po 14 listopada 1991 r. wynagrodzenie lub świadczenie na wypadek choroby lub macierzyństwa, a więc okresów:
- niezdolności do pracy,
- usprawiedliwionej nieobecności w pracy, za które w okresie od 15 listopada 1991 r. do 24 lipca 1992 r. wypłacono nauczycielowi wynagrodzenie za czas usprawiedliwionej nieobecności w pracy z powodu choroby, a w odniesieniu do wynagrodzenia wypłaconego w czasie urlopu macierzyńskiego za okres od 15 listopada 1991 r. do 31 lipca 1992 r.,
- urlopu dla poratowania zdrowia,
- urlopu szkoleniowego,
- przebywania nauczycieli na urlopie na dalsze kształcenie się,
- pozostawania nauczycieli w stanie nieczynnym,
a także okresy
- za które pracownik otrzymał po 14 listopada 1991 r. zasiłki: chorobowy, macierzyński, opiekuńczy lub świadczenie rehabilitacyjne.
Nie przyjmuje się także do okresów pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze okresów urlopu wychowawczego, urlopu bezpłatnego czy też okresów służby wojskowej niezależnie od tego, w jakim okresie zostały przebyte. Natomiast okres urlopu wypoczynkowego przy ustalaniu prawa do emerytury traktuje się na równi z okresami wykonywania pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze.
Podstawa prawna
- Par. 2 rozporządzenia Rady Ministrów z 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. nr 8, poz. 43 z późn. zm.).
Prawa osób wykonujących prace z wykazu A
Ubezpieczeni urodzeni przed 1 stycznia 1949 r., będący pracownikami zatrudnionymi w szczególnych warunkach na stanowisku wymienionym w wykazie A załącznika do rozporządzenia w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (patrz strony 28–31), mogą przejść na emeryturę, jeżeli spełniają łącznie następujące warunki:
- kobieta osiągnęła wiek emerytalny wynoszący 55 lat, a mężczyzna 60 lat,
- posiadają łącznie okresy składkowe i nieskładkowe w wymiarze 20 lat w przypadku kobiet i 25 lat w przypadku mężczyzn, w tym co najmniej 15 lat pracy w szczególnych warunkach.
Od pracowników wykonujących prace wymienione w wykazie A nie wymaga się, by niższy wiek emerytalny został osiągnięty w czasie zatrudnienia lub w ciągu pięciu lat od jego ustania albo w czasie wykonywania pracy w szczególnych warunkach. Istotne jest to, by praca wymieniona w konkretnym dziale wykazu A była wykonywana na podstawie stosunku pracy. Nie musi być ostatnim tytułem ubezpieczenia.
Do okresów zatrudnienia w szczególnych warunkach wymienionych w wykazie A zalicza się także:
- okresy pracy górniczej,
- okresy zatrudnienia na kolei,
- okresy pracy w szczególnych warunkach wymienione w dziale I wykazu B (prace na statkach żeglugi powietrznej),
- okresy pracy w szczególnych warunkach wymienione w dziale II wykazu B (prace w portach morskich),
- okresy pracy w szczególnych warunkach wymienione w dziale III wykazu B (prace gorące w hutach żelaza i stali oraz hutach metali nieżelaznych),
- okresy pracy w szczególnych warunkach wymienione w dziale IV wykazu B (prace różne),
- okresy służby żołnierzy zawodowych, funkcjonariuszy pożarnictwa oraz innych służb mundurowych.
Osoby urodzone po 31 grudnia 1948 r. mają prawo do emerytury w obniżonym wieku, jeśli spełnią łącznie następujące warunki:
- nie przystąpiły do otwartego funduszu emerytalnego albo złożyły wniosek o przekazanie środków zgromadzonych na rachunku w otwartym funduszu emerytalnym, za pośrednictwem ZUS, na dochody budżetu państwa, a ponadto
- warunki do uzyskania emerytury określone w rozporządzeniu w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze spełnią nie później niż do 31 grudnia 2008 r.
Z powyższego wynika, że takie warunki, jak: wiek, staż emerytalny ogólny i szczególny, muszą być spełnione do 31 grudnia 2008 r. Zatem mężczyzna urodzony po 31 grudnia 1948 r. nie nabędzie prawa do emerytury z tytułu wykonywania pracy w szczególnych warunkach z wykazu A, gdyż nie ukończy do końca 2008 roku 60 lat. Prawo do emerytury mogą natomiast nabyć kobiety urodzone w latach 1949–1953.
Wniosek o emeryturę z tytułu wykonywania pracy w szczególnych warunkach można złożyć po 31 grudnia 2008 r., jednakże przed ukończeniem powszechnego wieku emerytalnego. Tak więc kobieta, która ukończyła 60 lat, albo mężczyzna, który ukończył 65 lat, nie nabędą prawa do emerytury w wieku niższym z tytułu wykonywania pracy w szczególnych warunkach pomimo udokumentowania wymaganego stażu ogólnego i tzw. szczególnego, ale nic nie przeszkodzi w przyznaniu im emerytury powszechnej. Ubezpieczonym urodzonym przed 1 stycznia 1949 r. emerytura zostanie przyznana na podstawie art. 27 ustawy emerytalnej i obliczona na tzw. starych zasadach. Natomiast kobieta urodzona w 1949 roku, w celu uzyskania emerytury wcześniejszej z tytułu wykonywania pracy wymienionej w wykazie A załącznika do rozporządzenia w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, musi wniosek o emeryturę złożyć w 2009 roku, przed osiągnięciem 60 lat życia. W sytuacji gdy wniosek o emeryturę zostanie złożony po ukończeniu powszechnego wieku emerytalnego, pomimo spełnienia warunków do 31 grudnia 2008 r. ZUS przyzna emeryturę na podstawie art. 24 ustawy emerytalnej i obliczy jej wysokość według nowych zasad.
Kobiety urodzone w latach 1950–1953, które spełnią warunki do przyznania emerytury nie później niż do 31 grudnia 2008 r. i nie są członkami ofe albo złożą wniosek o przekazanie środków zgromadzonych w otwartym funduszu emerytalnym, za pośrednictwem ZUS, na konto budżetu państwa, mogą złożyć wniosek o emeryturę również w latach 2010, 2011, 2012 czy 2013. Pamiętać jednak muszą, że w celu ustalenia prawa do wcześniejszej emerytury z tytułu pracy w szczególnych warunkach (na podstawie art. 46 w zw. z art. 32 ustawy emerytalnej) i obliczenia wysokości na tzw. starych zasadach wniosek muszą złożyć przed ukończeniem 60 lat życia.
Osoby, które do końca 2008 roku nie spełnią warunku dotyczącego obniżonego wieku emerytalnego, powinny pamiętać o regulacji wynikającej z art. 184 ustawy emerytalnej.
Podstawa prawna
- Art. 32, art. 46 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2004 r. nr 39, poz. 353 z późn. zm.).
- Rozporządzenie Rady Ministrów z 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. nr 8, poz. 43 z późn. zm.).
Prawa osób wykonujących prace z wykazu B
Prace z wykazu B oraz warunki, jakie osoby wykonujące takie prace muszą spełnić, aby otrzymać wcześniejszą emeryturę, wymieniamy w tabeli na stronie 19. Odmiennie niż w przypadku pracowników wykonujących prace wymienione w wykazie A, jednym z warunków przyznania wcześniejszej emerytury z tytułu wykonywania prac wymienionych w dziale I, II i III wykazu B jest ukończenie wieku emerytalnego w określonym czasie.
Kobieta urodzona w 1948 roku lub wcześniej, która spełniała warunki do przyznania emerytury z tytułu wykonywania pracy wymienionej w wykazie B, a która nie złożyła wniosku o nią przed ukończeniem 60 lat życia, albo mężczyzna urodzony w 1943 roku, który spełniał warunki do emerytury wcześniejszej, ale również nie złożył wniosku o jej przyznanie przed ukończeniem 65 lat, będą mieli przyznaną emeryturę – na uprzednio złożony wniosek, ale na podstawie art. 27 ustawy emerytalnej i obliczoną według starych zasad. Natomiast mężczyzna urodzony w 1948 roku może złożyć wniosek o przyznanie emerytury z tytułu wykonywania prac w szczególnych warunkach, gdyż w 2009 roku nie ukończy jeszcze powszechnego wieku emerytalnego. Jednak warunkiem przyznania tej emerytury, oprócz spełnienia warunku wieku i stażu ogólnego, w tym stażu szczególnego, jest również osiągnięcie wieku w czasie wykonywania prac wymienionych w dziale I, II czy III wykazu B lub w czasie zatrudnienia, do którego został skierowany, po zwolnieniu z pracy na statkach żeglugi powietrznej (dla działu I) czy też w czasie zatrudnienia, do którego został skierowany, stosownie do zaleceń lekarza (wykaz II i III).
Należy zauważyć, że jeżeli pracownik wykonujący prace wymienione w dziale I, II albo III wykazu B osiągnął wiek w innym czasie niż w określonym w tabeli, może przejść na emeryturę w wieku o pięć lat niższym niż powszechnie obowiązujący wiek emerytalny, o ile oczywiście spełni pozostałe wymagane warunki. Wykonywanie prac wymienionych w wykazie B uprawnia bowiem do przejścia na emeryturę na zasadach określonych dla pracowników wykonujących prace zaliczane do wykazu A.
Osoby, które do końca 2008 roku nie spełnią warunku dotyczącego obniżonego wieku emerytalnego, powinny pamiętać o regulacji wynikającej z art. 184 ustawy emerytalnej.
Podstawa prawna
- Art. 32, art. 46 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2004 r. nr 39, poz. 353 z późn. zm.).
- Rozporządzenie Rady Ministrów z 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. nr 8, poz. 43 z późn. zm.).
Uprawnienia wykonujących prace w szczególnym charakterze
Osoby urodzone po 31 grudnia 1948 r., które nie później niż do 31 grudnia 2008 r. spełnią wymagane warunki do przyznania emerytury i nie są członkami ofe albo zgłoszą wniosek o przekazanie składek zgromadzonych w otwartym funduszu emerytalnym, za pośrednictwem ZUS, na dochody budżetu państwa, mają prawo do emerytury w wieku niższym niż powszechnie obowiązujący wiek emerytalny. Wniosek o emeryturę mogą zgłosić po 31 grudnia 2008 r., jednakże w celu przyznania emerytury wcześniejszej przed ukończeniem powszechnego wieku emerytalnego.
Zatem kobieta, która urodziła się w 1948 roku albo wcześniej i która wniosek o emeryturę zgłosi po ukończeniu powszechnego wieku emerytalnego (60 lat), nie otrzyma wcześniejszej emerytury, ale nabędzie prawo do emerytury na podstawie art. 27 ustawy emerytalnej, obliczonej na starych zasadach. Natomiast gdy osoba urodzona po 31 grudnia 1948 r., pomimo spełnienia warunków do przyznania wcześniejszej emerytury do 31 grudnia 2008 r., wniosek o emeryturę złoży po ukończeniu powszechnego wieku emerytalnego, to otrzyma emeryturę na podstawie art. 24 ustawy emerytalnej, obliczoną na nowych zasadach.
Osoby, które do końca 2008 roku nie spełnią warunku dotyczącego obniżonego wieku emerytalnego, powinny pamiętać o regulacji wynikającej z art. 184 ustawy emerytalnej.
Podstawa prawna
- Art. 32, art. 46 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2004 r. nr 39, poz. 353 z późn. zm.).
- Rozporządzenie Rady Ministrów z 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. nr 8, poz. 43 z późn. zm.).